Pamięć przetrwania

Nazistowski obóz pracy oczami więźniów

1. Społeczność żydowska Wierzbnika
i Starachowic przed wojną

Wstęp

Starachowice-Wierzbnik
leżą w centralnej Polsce w dolinie rzeki
Kamiennej, około czterdziestu pięciu kilometrów na południe
od Radomia i stu pięćdziesięciu od Warszawy. Przed pierwszą
wojną światową ludność żydowska koncentrowała się głównie
w dawnym miasteczku Wierzbnik. Żydzi, których w 1939
roku mieszkało w Wierzbniku około trzech tysięcy, uprawiali
tradycyjne zawody, takie jak handlarz bydła, krawiec, rymarz,
szewc, tapicer, kapelusznik, stolarz, rzeźnik, piekarz i kowal,
a także drobny kupiec i sklepikarz1. W typowej żydowskiej rodzinie
matka dzieliła czas pomiędzy rodzinny interes i prowadzenie
domu (w czym często pomagała jej służąca), dzieci zaś
chodziły rano do szkoły publicznej, a po południu na naukę
religii. Rodziny mieszkały we własnych domach i mieszkaniach,
w których tuż przed wojną zainstalowano elektryczność, nadal
nie było w nich jednak bieżącej wody ani toalet. Żydowscy
mieszkańcy Wierzbnika na co dzień mówili w jidysz, a rytm
życia wyznaczał kalendarz praktyk religijnych. Większość ocalałych
z Zagłady okres przedwojenny wspomina z prostotą jako
„przyjemne żydowskie życie”2.
W sąsiedniej wsi Starachowice, położonej w regionie bogatym
w drewno, rudy żelaza i złoża gliny, powstał niewielki ośrodek
przemysłowy. Żydzi odegrali znaczącą rolę we wczesnych
etapach jego rozwoju. Pod koniec XIX wieku rodzina Rotwandów
zbudowała piec hutniczy, który stał się zalążkiem przemysłu
metalurgicznego na tym obszarze3. W ostatnich latach
XIX stulecia czterej bracia Lichtenstein założyli fabrykę sklejki
i fornirów. Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości
władze państwa postanowiły uczynić Starachowice
ośrodkiem przemysłu zbrojeniowego. W tym celu rząd przejął
piec hutniczy w dolnej części miasta i zbudował fabrykę amunicji
w górnej4. W Starachowicach mieszkało bardzo niewielu
Żydów, którym zresztą w okresie międzywojennym nie wolno
było pracować w fabrykach amunicji. Wielu z nich starało się
nawet nie przechodzić w ich pobliżu, by uniknąć posądzenia
o szpiegostwo5. Tymczasem inne żydowskie przedsiębiorstwo
o międzynarodowym zasięgu, należące do rodziny Hellerów,
nabyło duże obszary leśne i otworzyło po drugiej stronie rzeki
Kamiennej, tuż za południową granicą miasta, skład drewna
i tartak. Lichtensteinowie i Hellerowie stali się największymi
pracodawcami zatrudniającymi żydowskich robotników
z Wierzbnika. W późniejszych latach tartak wraz ze składem
drewna, piec hutniczy i fabryka amunicji utworzyły trzon zespołu
przemysłowego wykorzystującego niewolniczą pracę Żydów
przetrzymywanych w nazistowskich obozach pracy, które
powstały w 1942 roku.
I wojna światowa ciężko doświadczyła ludność żydowską.
Gdy w 1915 roku wojska niemieckie podeszły pod Wierzbnik,
władze carskie, wątpiąc w lojalność Żydów, nakazały im niezwłocznie
opuścić miasto. Rosyjskie wojsko musiało użyć siły,
by wypędzić opierających się Żydów na północ, najpierw do
Iłży, a potem do Radomia. Zanim Niemcy zajęli centralną Polskę,
społeczność żydowska przeżyła dwa miesiące w skrajnej
nędzy. Kiedy powróciła z wygnania, zawdzięczając w istocie
swoje wybawienie armii niemieckiej, zastała miasto w połowie
zrównane z ziemią, a ocalałe domy doszczętnie splądrowane.
I tak już trudną sytuację dodatkowo pogorszył wybuch epidemii
tyfusu6.
Odtworzenie obrazu życia społeczności żydowskiej w międzywojennym
Wierzbniku na podstawie świadectw zebranych
po 1945 roku z kilku powodów nie jest rzeczą prostą. Po
pierwsze, ani relacje zgromadzone w 1atach 1945–1948, ani
te zebrane w latach sześćdziesiątych przez niemieckich śledczych,
nie odnoszą się do okresu przedwojennego. Po drugie,
wywiady sfilmowane na taśmie wideo – szczególnie na zlecenie
Archiwum Instytutu Historii Wizualnej i Edukacji Fundacji Szoa
w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych – obejmują co prawda
wspomnienia sprzed wojny, ale większość z tych rozmów przeprowadzono
z ocalałymi, którzy podczas pobytu w obozach
mieli od kilkunastu do dwudziestu paru lat, przed wojną byli
więc dziećmi albo nastolatkami7. Biorąc pod uwagę, co wkrótce
potem przeszli, zupełnie zrozumiałe jest to, że idealizują pamięć
o okresie przedwojennym, nieustannie nawiązując do „szczęśliwego
dzieciństwa”. Według słów jednej z ocalałych, „wszystko
było [wtedy] piękne”8. Bohater innej relacji raz po raz zapewnia,
że „wszyscy byli szczęśliwi”9. Jedynie dwóch respondentów10
mimochodem wspomina o trudnościach finansowych, z jakimi
ich rodzice borykali się w okresie Wielkiego Kryzysu, choć to
właśnie ten temat dominuje we wspomnieniach osób, których
nie dotknęła Zagłada.
Jak już zostało wspomniane we wstępie, ocalali, którzy
osiedli później w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Izraelu,
nie stworzyli wokół wspomnień z lat wojny odrębnych
„wspólnot pamięci”. Uogólnienie to nie dotyczy jednak okresu
przedwojennego. Świadectwa Żydów, którzy wyemigrowali
do Ameryki Północnej, żywo kontrastują z Sefer Wierzbnik-Starachowic,
Księgą Pamięci (jizker-buch)
opublikowaną
w 1973 roku i zawierającą przede wszystkim relacje ocalałych
mieszkających w Izraelu. Według osób, które osiadły w Ameryce,
żydowska społeczność Wierzbnika prowadziła intensywne życie
religijne i stowarzyszeniowe, typowe dla prowincjonalnej
Polski okresu międzywojennego. W mieście znajdowały się
synagoga i liczne domy modlitwy, sztibelech, dostosowane do
indywidualnych potrzeb wiernych. Większość mieszkańców
na co dzień posługiwała się jidysz i ściśle, niekiedy wręcz fanatycznie,
przestrzegała zaleceń tradycyjnego, ortodoksyjnego
judaizmu. W Wierzbniku mieszkali także chasydzi, wyznawcy
cadyka z Góry Kalwarii. Córka chasydzkiego rabina po latach
scharakteryzowała życie swojej rodziny jako „bardziej pobożne,
niż chciałby Bóg”11. Funkcjonowała tradycyjna sieć wzajemnej
pomocy i zbierania datków (na opłaty za naukę dla biednych
dzieci, na posagi dla ubogich dziewcząt, na towarzystwo pogrzebowe
itd.), działał też teatr wystawiający sztuki w języku
jidysz, w którym grywali gościnnie aktorzy z innych miast.
Opisy tradycyjnego żydowskiego życia niezwykle rzadko
wspominają o zainteresowaniu nowoczesnymi ruchami politycznymi.
Tylko jedna relacja napomyka, że Bund – żydowska
niereligijna socjalistyczna partia robotnicza – prowadził działalność
również w Wierzbniku12. Było to miasto rzemieślników,
sklepikarzy i robotników, pracujących w należących do Żydów
zakładach drzewnych, a nie żydowskiego proletariatu fabrycznego,
ponieważ Żydów nie zatrudniano w starachowickich fabrykach.
Wielu ocalałych określało siebie, trochę niejasno, jako
jednocześnie „religijnych” i „syjonistów”. Żadne świadectwa
nie wspominają o debatach i rozłamach ideologicznych wśród
grup młodych syjonistów, które odgrywają istotną rolę we wspomnieniach
inteligencji żydowskiej dużych miast13. Kiedy dawni
mieszkańcy Wierzbnika, którzy po wojnie osiedli w Ameryce
Północnej, mówią o konkretnym odłamie syjonizmu, z reguły
jest to prawicowy, paramilitarny syjonizm rewizjonistyczny
Włodzimierza Zeewa Żabotyńskiego, z jego młodzieżówką
Bejtar14. Także w pobliskim miasteczku Bodzentyn, w którym
mieszkało około tysiąca Żydów, to właśnie Bejtar był „źródłem
największej inspiracji” dla młodego pokolenia15. Na dowód, że
postępująca laicyzacja i modernizacja żydowskiego życia nie
miała charakteru wyłącznie politycznego, zebrane po wojnie
świadectwa wspominają również o istnieniu klubu sportowego
Makabi, a zwłaszcza o jego drużynie piłkarskiej.
Natomiast według Księgi Pamięci syjonizm był ideologią dominującą.
Tylko w jednej z włączonych do niej relacji Wierzbnik
jawi się jako typowe polsko-żydowskie
miasteczko, w którym
Żydzi „wypełniali swoje życie religią i tradycją”16. Według innej,
bardziej typowej relacji miasto „tętniło syjonistycznym
ożywieniem”17. Kolejna wersja opowieści zakłada, że judaizm
i syjonizm były dla mieszkańców Wierzbnika „jednym i tym
samym”18. Zgodnie z tą relacją przebudzenie syjonistyczne
dokonało się po I wojnie światowej i było związane z napływem
nowej fali ludności żydowskiej, a zwłaszcza z przybyciem do
miasta wybitnego działacza społecznego Symchy Mincberga,
który ożenił się z córką jednego z czterech braci Lichtensteinów,
założycieli fabryki sklejki i fornirów. W pierwszym pokoleniu
nie doszło jeszcze do ostrego rozłamu między tradycyjną wrażliwością
religijną a syjonizmem. „Pochodząc z bardzo religijnej,
tradycyjnej rodziny – pisał Mincberg – zawsze miałem na
względzie, by praca syjonistyczna nie stała w sprzeczności z poglądami
religijnymi”. Rzeczywiście, pierwsi syjoniści tworzyli
własny minian, grupę modlitewną, jedną z wielu zbierających
się w Wierzbniku na codzienną modlitwę19.
W drugiej fazie rozwoju syjonizm stał się zdecydowanie bardziej
laicki, upolityczniony i podzielony. Pojawiło się szerokie
spektrum organizacji, zdumiewające w swojej różnorodności.
Po prawej stronie mamy syjonistyczno-ortodoksyjną
partię
Mizrachi i paramilitarnych świeckich syjonistów rewizjonistycznych
Żabotyńskiego, oddających się pieszym wycieczkom,
ćwiczeniom fizycznym i musztrze. Dla rewizjonistów
niezapomnianym wydarzeniem była wizyta Żabotyńskiego
w pobliskim Ostrowcu. Syjoniści z klasy średniej z reguły popierali
Icchaka Grünbauma, krytyka asymilacji i obrońcy praw
mniejszości żydowskiej, nastawionego opozycyjnie do rządu
polskiego i do ultraortodoksyjnej, niesyjonistycznej partii Agudat
Jisrael, w latach dwudziestych dominującego ugrupowania
żydowskiego, które popierało rządy Józefa Piłsudskiego w zamian
za autonomię gmin w sprawach dotyczących Żydów.
Umiarkowana Poalej Syjon-Prawica
(właściwie Żydowska
Socjalistyczna Partia Robotnicza Robotnicy Syjonu) dążyła
do zatarcia podziałów klasowych dzięki organizowaniu nauczania
wieczorowego i poprawie warunków życia pracującej
biedoty. Radykalna Poalej Syjon-Lewica
(Żydowska Socjalno-Demokratyczna
Partia Robotnicza Robotnicy Syjonu) jak na
standardy Wierzbnika „poszła zdecydowanie w lewo”. Dwaj
mieszkańcy miasta, którzy znaleźli się w jej szeregach, byli
zagorzałymi komunistami i musieli opuścić kraj, by uniknąć
aresztowania przez polską policję. Nawet sport nie był wolny
od podziałów politycznych i społecznych. Klub Makabi skupiał
zwolenników prawicy i centrum, klub Gwiazda powstał zaś
z myślą o potrzebach młodzieży z niższych warstw społecznych.
Rywalizując ze sobą o zdolnych zawodników, oba kluby
przekraczały jednak czasem linię podziału.
Część syjonistycznej młodzieży rzucała się całą duszą w wir
działalności organizacyjnej. Jak napisała później córka Symchy
Mincberga: „Mieliśmy cudowne dzieciństwo […] wszystko było
takie podniecające […] żyliśmy w kipiącym kotle nieustannych
zebrań i spotkań”20. Na oszałamiająco różnorodnej liście
funkcjonujących w Wierzbniku stowarzyszeń zwraca uwagę
brak laickiego niesyjonistycznego Bundu i marksistowsko-syjonistycznej
organizacji młodzieżowej Ha-Szomer
ha-Cair21.
Ponieważ były to najważniejsze lewicowe organizacje
żydowskie działające w Polsce w okresie międzywojennym, ich
nieobecność wskazuje, iż Wierzbnik rzeczywiście był bardziej
prowincjonalny i konserwatywny od większych, bardziej kosmopolitycznych
społeczności żydowskich dużych miast.
Odmienne postrzeganie roli syjonizmu w życiu przedwojennego
Wierzbnika przez ocalałych z Izraela i Ameryki Północnej
prawdopodobnie spowodowane jest dwoma czynnikami. Pierwszy
z nich to autoselekcja: przedwojenni działacze syjonistyczni
znacznie częściej imigrowali z obozów dla wysiedleńców do
Izraela niż do Kanady i Stanów Zjednoczonych, odwrotnie
niż niesyjoniści. Tendencję, która znalazła odzwierciedlenie
w owej autoselekcji, nasiliły różnice w „pamięci zbiorowej”. Po
przybyciu do Izraela ocalali znaleźli się w środowisku, które
wzmacniało w nich potrzebę pamiętania i podkreślania, że
w starym kraju byli aktywnymi syjonistami, a nie biernymi
Żydami z diaspory, podczas gdy proces asymilacji w Ameryce
Północnej osłabiał wspomnienia o syjonistycznej przeszłości.
Wyłonienie się w społeczności żydowskiej Wierzbnika
elementu o wyraźnych sympatiach syjonistycznych znalazło
przełożenie zarówno na edukację, jak i na politykę. Trzon tej
nowoczesnej tendencji tworzyła lepiej zasymilowana, zamożniejsza
żydowska elita, złożona głównie z przedsiębiorców
i kupców, a nie drobni sklepikarze i rzemieślnicy. Ludzie ci
na co dzień częściej posługiwali się polskim niż jidysz. Część
z nich, zamiast posyłać dzieci do szkół publicznych, a po południu
do chederu, starała się umieszczać je w prywatnych
placówkach. Ponieważ Żydom coraz trudniej było dostać się
do elitarnych szkół, w Wierzbniku powstał tarbut (nowoczesna
hebrajska świecka szkoła żydowska o nastawieniu syjonistycznym),
jako alternatywa dla chederu. Według szacunków około
osiemdziesięciu procent żydowskich dzieci uczęszczało do chederu,
a dwadzieścia – do tarbutu22. Z kolei religijni syjoniści
założyli własną hebrajskojęzyczną szkołę Ha-Mizrachi23.
Na początku okresu międzywojennego żydowska gmina
religijna, na czele której stał Szmul Isser, obrała kurs apolityczny.
Było to zgodne ze stylem sprawowania władzy Józefa
Piłsudskiego, który gwarantował mniejszościom narodowym
autonomię w zamian za polityczną neutralność. Rzemieślnicy
z Wierzbnika organizowali się w obronie swoich interesów
ekonomicznych, poza tym jednak „nie zajmowali się polityką”
i popierali Issera24. Ta postawa uległa zmianie w latach trzydziestych,
kiedy okrzepł młodszy, nowoczesny odłam syjonizmu.
Symcha Mincberg założył żydowski bank, dzięki któremu
żydowscy rzemieślnicy i kupcy uniezależnili się w sprawach
kredytowych od nie-Żydów.
Mincberg, jego kolega Josef Dreksler
i inni, zaczęli z sukcesem ubiegać się o stanowiska w radzie
miasta, w której delegacja pod przewodnictwem Mincberga
coraz aktywniej broniła żydowskich interesów25. Kiedy młody
prawnik Uri Sztramer przybył w 1937 roku do Wierzbnika, zastał
społeczność żydowską podzieloną pomiędzy syjonistów
młodszego pokolenia i starszych wiekiem członków religijnej,
niesyjonistycznej Agudat Jisrael, którzy nie angażowali się
w życie publiczne, ograniczając działalność do własnych żydowskich
spraw. Nieudolność zarządu gminy w sprawach związanych
z finansami, a przede wszystkim niewywiązywanie się
z obowiązku zbierania podatków i utrzymywania żydowskich
instytucji, skłoniło jednak władze powiatu do jej rozwiązania
i tymczasowego powierzenia zarządzania gminą Sztramerowi.
Korzystając z poparcia syjonistów, zreorganizował on system
ściągania podatków, wyremontował popadającą w ruinę synagogę
i zorganizował nowe wybory do zarządu gminy. Syjoniści
wystartowali w nich z jednej wspólnej listy i po raz pierwszy
pokonali frakcję tradycjonalistów Issera, którzy – według
stronniczej opinii Sztramera – „odwrócili się plecami do swego
ludu”, biernie przyjmując zarządzenia polskich władz26.
Ze wspomnień z Wierzbnika wyłania się jeszcze jeden obszar
podzielonej pamięci: kwestia polskiego antysemityzm.
Zdecydowana mniejszość dawnych mieszkańców miasta zapamiętała,
że Polacy i Żydzi pozostawali w całkiem dobrych
stosunkach, a Wierzbnik nie był pod tym względem aż tak zły
jak inne miejsca w Polsce27. Kilku ocalałych zauważa wprost,
że doświadczyli gorszego antysemityzmu podczas służby wojskowej,
niż żyjąc w Wierzbniku28. Chuna Grynbaum tak scharakteryzował
relacje Żydów z Polakami: „Wspaniale się z nimi
dogadywaliśmy. Nie było żadnych problemów […] Nikt nam
nie dokuczał. [Obowiązywała zasada] »żyj i daj żyć innym«”.
Według Grynbauma sytuacja uległa zmianie dopiero w momencie
wybuchu wojny, kiedy to Polacy nagle przestali poznawać
na ulicy dawnych żydowskich przyjaciół29. Inni gwałtowną
zmianę stosunków dostrzegli tuż przed początkiem wojny30.
Jerachmiel Singer (nazwisko przyjęte w Izraelu; w Polsce nazywał
się Rachmil Zynger) we wspomnieniu zamieszczonym
w Księdze Pamięci jeszcze dobitniej podkreśla, że Wierzbnik
był wolny od narastającego antysemityzmu, podsycanego przez
następców Piłsudskiego. Stwierdza, że inspirowana przez rząd
nagonka na Żydów „nie przyniosła żadnych efektów, mimo prób
organizowania bojkotów żydowskich sklepów, strajków, itp.,
podejmowanych przez antysemitów z zewnątrz. Okazały się
one całkowicie nieskuteczne z powodu braku zainteresowania
ze strony polskich mieszkańców miasta, którzy pozostali lojalni
wobec swoich żydowskich sąsiadów”31.
Przeważają jednak gorzkie wspomnienia powszechnego
antysemityzmu, który nasilił się zwłaszcza po śmierci Piłsudskiego
w 1935 roku, gdy względną życzliwość marszałka wobec
mniejszości narodowych zastąpił wojujący i nietolerancyjny
integralny nacjonalizm jego następców. Jedna z ocalałych
podkreśliła z goryczą; „Mieliśmy piękne życie […] nie licząc
tego, że otaczali nas Polacy, co było bardzo nieprzyjemne”32.
Widomym przejawem antysemityzmu były bojkoty żydowskich
sklepów, podczas których Polacy malowali znaki na szybach
albo stawali przed wejściem i zniechęcali potencjalnych klientów.
Według jednego z ocalałych akcje te stawały się najbardziej
dokuczliwe w okresie przedświątecznych zakupów33.
Kilka osób zauważyło jednak, że ponieważ praktycznie wszystkie
sklepy w mieście należały do Żydów, Polacy nie mogli
kupować u kogo innego, co minimalizowało ekonomiczne
skutki bojkotów. W czasie ich trwania, a także w niedziele,
kiedy obowiązywał zakaz handlu, Żydzi ostrożnie prowadzili
handel na zapleczu swoich sklepów34. Inni zapamiętali pełne
nienawiści napisy na płotach i chodnikach oraz grad obelg
i kamieni rzucanych przez „chuliganów”35.
Żydowskich chłopców łączą wspomnienia podobnych doświadczeń
związanych z płcią, a mianowicie bójek i pobić przez
polskich kolegów, przy czym najczęściej nie mogli oni liczyć
na ochronę ze strony nauczycieli czy policji36. Cwi Feldpicer
wspomina, że został pobity i skopany przez polskich wyrostków,
którym uszło to na sucho, ponieważ po pierwsze był Żydem,
a po drugie był zbyt słaby, żeby im oddać37. Abramek Naiman,
który w wieku dziewięciu lat przeprowadził się do Wierzbnika
z miejscowości, gdzie stosunki pomiędzy Żydami i Polakami
układały się „całkiem dobrze”, był zaskoczony, kiedy już podczas
pierwszej przerwy w szkole przyszło mu się bić z Polakami38.
Żydowscy chłopcy z Wierzbnika nauczyli się, gdzie
i kiedy jest najbardziej niebezpiecznie. Szczególnie w środy
należało kryć się w czasie przerw, ponieważ tego dnia szkołę
odwiedzał ksiądz39 i Żydom groziło to, że podekscytowani
polscy koledzy będą chcieli ich pobić albo wcisnąć im do ust
wieprzową kiełbasę. Żydowscy chłopcy unikali również kąpania
się w Kamiennej, ponieważ przy wychodzeniu z wody
Polacy urządzali im „ścieżkę zdrowia”40. Poważne zagrożenie
stanowiły także mecze piłki nożnej z nieodłącznymi tłumami
kibiców. Co najmniej jeden młody entuzjasta futbolu, który
mimo wszystko postanowił obejrzeć mecz, wyszedł przed końcem
gry, by uniknąć lania41.
Chociaż większość ocalałych jest zgodna co do zasięgu i charakteru
antysemityzmu szerzącego się w Wierzbniku zwłaszcza
w okresie ostatnich czterech lat przed wybuchem wojny,
ich wspomnienia należy umieścić we właściwej perspektywie.
Relacje dwóch byłych więźniarek obozu w Starachowicach, pochodzących
z miasta, gdzie w 1939 roku doszło do krwawego
pogromu, każą podchodzić do wyrażanych przez ocalałych
z Wierzbnika opinii z pewnym dystansem. Kiedy 9 marca 1936
roku jedenastoletnia Sara i czternastoletnia Lea wróciły do
domu ze szkoły w małym miasteczku Przytyk, leżącym dwadzieścia
pięć kilometrów na zachód od Radomia, sąsiadka
ostrzegła je, że mordują Żydów i że dziewczynki najlepiej zrobią,
chowając się na strychu. Gdy powiedziano im, że jest już
bezpiecznie i mogą zejść, ich wuj leżał martwy w przedpokoju
z głową odrąbaną siekierą. Ciotka zmarła dwa dni później
w szpitalu w Radomiu. Kiedy ojciec dziewcząt, handlarz bydłem,
zażądał od chłopów zwrotu powierzonych im krów, ci
odmówili, nie ponosząc żadnych konsekwencji. Rozenblittowie
uciekli z miasta, tracąc cały dobytek. Naciskana przez osobę
przeprowadzającą wywiad, by opowiedziała o swojej „szczęśliwej
młodości”, Lea stwierdziła z goryczą, że niczego takiego
nie przeżyła.
(...)