Odbicie

Wojciech Nowicki

Odbicie

fragment

Kobieta czy mężczyzna, nie wiem. Kobieta, decyduję, ale niepiękna, nos toporny, usta duże, murzyńskie. Spore uszy, odsłonięte. Ale: mężczyzna, mówi coś we mnie, włosy ostrzyżone na jeża, po żołniersku, sztywno zaczesane w górę; choć ma coś kobiecego w rysach. Ostre światło, bo zdjęcie zrobione na zewnątrz w słoneczny dzień, więc ta osoba oczy ma zmrużone i o oczach nie da się powiedzieć wiele. Jest jakaś filuterność w ledwie tlącym się uśmiechu. Po lewej wystaje zza ramienia oparcie prostego krzesła, więc wiem, że siedzi. W tle jasna ściana budynku z poziomą, ciemną linią nieco powyżej linii oczu. Frontalne ujęcie mówi coś, ale jeszcze nie wiem co. Gdyby przyszło mi walczyć z tym zdjęciem, tylko z tym jednym, gdybym miał je opisać dokładnie i rozszyfrować, byłbym w kłopocie.

Trzeba jeszcze napisać o ubraniu: kaftan, zapewne biały, zawiązany na troczki, jedna poła zachodzi na drugą i biegnie skosem. Spod kaftana wystaje koszula, wszystko z prostego, niezbyt delikatnego płótna. Widziałem takie kaftany na licznych fotografiach: nosili je pacjenci szpitali podczas I wojny (zdjęcie pochodzi zresztą mniej więcej z tamtych czasów), ci wszyscy jednoocy, amputowani, straszliwie poparzeni przez gazy w transzejach, całe to pokolenie ludzi wdeptanych w błoto i kto wie, czy nie bardziej nieszczęśliwych od swoich towarzyszy broni, którym z błocka wyjść się nie udało, bo zginęli zgazowani i nie musieli się męczyć już więcej. Ci pokancerowani nosili znamiona przez całe życie, do końca, niewiele mogło im pomóc w czasach, kiedy techniki pozwalające zmniejszyć cierpienie i wstręt, które odczuwa człowiek na widok własnego, rozpadającego się ciała, były dopiero w powijakach. A więc jest wreszcie łącznik, coś, co rozpoznaję na pewno, jakieś oparcie: ubiór, który kojarzy mi się z niezliczonymi fotografiami ludzi skopanych przez życie.

Osoba, nazywam ją prowizorycznie, bo kiedy już podejmuję decyzję o nadaniu jej płci (zdaje się, że tym razem ostateczną), znów rezygnuję po chwili. Poddaję się, nie wiem. Osoba. Widzę, a nie wiem: oto, ile wiedzy przekazuje najczęściej fotografia.

Są też dwa inne zdjęcia. Nie wiem, czy to dobrze, że nikt ich nie rozdzielił, że zobaczyłem resztę i że ta reszta pozostała w głowie i jej nie opuszcza – i muszę o nich napisać, bo tylko tak, przyznaję, mogę się z tych zdjęć wyleczyć: tylko próbując się dowiedzieć czegoś więcej, tylko zarażając innych tym, na co niełatwo patrzeć.

Zdjęcie drugie: ta sama osoba, portret pełnopostaciowy. Stoi nago w słońcu, przodem, wygląda, jakby nie czuła zdenerwowania, a może tylko umie zachować pozory. Kobieta. Niewielkie piersi, ale biodra jak do rodzenia dzieci, długie nogi. I członek, mały członek, więc nie kobieta, lecz hermafrodyta, osoba ze zdjęcia jest obojnaka. Nie wiem, kim jest, na odbitkach nikt niczego nie napisał, dotarły do mnie jakieś sto lat po ich wykonaniu bez słowa komentarza. Obojnaczość to pierwsza fala, druga dociera po chwili: osoba, kobieta z męskim przyrodzeniem, stoi na podwórku kamienicy czy może raczej szpitala – szpitalem łatwiej mi sobie wytłumaczyć obecność nagiej, androginicznej postaci na zewnątrz, w pełnym słońcu, w mieście. Pewnie lekarze, którzy ją – bo o tej osobie myślę: ona, w końcu trzeba jakiejś podpórki dla skołowanego umysłu – badali, leczyli może, postanowili uwiecznić to zjawisko, męskie z żeńskim połączone w emulsję. Stoi i jest jakby uwięziona, tak wygląda: pod stopami beton, za plecami mur, przecinają go rowki boniowania; widać, że dawno nie był odnawiany. Przestrzeń wygląda jak szpitalne podwórze, ale to tylko domysł. Po prawej ręce nagiej postaci wysoka siatka (sięga sporo powyżej głowy, jej górną krawędź ucina górna krawędź zdjęcia), płot posesji, widać, że niewiele wcześniej zamontowany: tam, gdzie wmurowano zaczepy, na murze wciąż widać ciemniejsze plamy. Nawet piwniczne okienko po prawej u dołu ma solidną kratę i chce się uwierzyć, że nie po to, by ktoś się nie włamał, tylko żeby ona, osoba, nie mogła uciec z widoku. Tylko prawa krawędź zdjęcia, bez płotu ani kraty, kończy się czarnym paskiem tam, gdzie się urywa negatyw, i też każe się domyślać jakiegoś płotu, drutu czy muru. Ostatnią przeszkodą dla ucieczki jestem ja, przypadkowy widz, oglądający ją/jego okiem fotografa, ja, który te zdjęcia wygrzebałem w antykwariacie.

Jest coś jeszcze, coś, czego nie rozumiem od razu: chodzi o nieostrość, zamglenie. Bo są to w końcu zdjęcia wykonane w celach dokumentacji medycznej (inaczej sobie celu tej sesji wytłumaczyć nie potrafię), powinny więc być równomiernie oświetlone, mieć tło jednorodne i obojętne, wszystkie szczegóły powinny być widoczne z maksymalną ostrością, a są tylko kpiną z zasad obowiązujących w tego rodzaju fotografii. Na wysokości łona fotografowanej osoby ostrość gwałtownie zanika, stopy są już tylko niewyraźną plamą – tak zamazaną, że nie sposób odróżnić nawet palców. Obok prawej nogi jakiś niewyraźny kształt, może jasny kamień albo stara gazeta porzucona na tym podwórzu pod ciemnym u dołu murem – kto wie, czy w tym miejscu wcześniej nie składowano węgla. Nieudolnie ustawiona ostrość, krata, siatka, plama świeższego tynku, boniowanie, zacieki, wszystko jest przeciw prawidłom sztuki, wszystko odwraca uwagę od tematu. To jak operacja na otwartym sercu wykonana na dworcu autobusowym, w odorze spalin, odgrzewanego jedzenia, pośród bezdomnych śpiących w poczekalni.

Zdjęcie trzecie: ta sama osoba, już nie osoba, ale skrót medyczny, wycinek tego, co dla lekarza (tak zakładam) najbardziej godne uwagi. Na tle tego samego muru – na którym teraz już doskonale widać brudy i zacieki – sam korpus. Zaczyna się nieco powyżej piersi. Ostre światło podkreśla fałdy skóry, całą szpetotę tego, co szpetne i zazwyczaj na widok niewystawiane. Kończy się równo z dłońmi zwisającymi swobodnie na wysokości ud. Usmolony mur i korpus kobiecy, tym razem dokładnie widać przyrodzenie, maleńkie prącie i jądra odpowiednio małe. Wszystko zostało powiedziane. Niczego nie ukryto, a jednak czuję, że nie rozumiem wszystkiego od razu.

Nie usiłuję się niczego specjalnego doszukać, raczej uciekam wzrokiem. Mam te zdjęcia od dawna, wyjmuję je rzadko. Kiedyś trzeba się było z nimi zmierzyć.

Skazy fotografii (nieumiejętne kadry, tło byle jakie, cały ten wybieg jak dla zwierzęcia w podrzędnym zoo – siatka, krata w okienku i to, co uważam za cegłę lub kamień; także rozmycia, rozostrzenia), wszystko, czego tu być nie powinno, sprawiają, że patrzeć można na zdjęcia hermafrodyty jak na fotografie intymne, amatorskie zdjęcia wykonane z czystej ciekawości świata, z potrzeby podglądania. Są bezwzględne i chirurgiczne w swojej manii kawałkowania ciała, w swej frontalności wymuszonej przez odwieczne zasady fotografii wykonywanej na użytek nauki, w tym zaglądaniu w zakamarki podbrzusza, a także przez absolutną nagość; ale fotograficzne brudy, błędy, tło wybrane przez fotografa, wszystkie te okoliczności skazują zdjęcia hermafrodyty na czyściec zdjęć nieudanych (to znaczy: niezgodnych z zamierzeniem) – a jednak działających wyjątkowo silnie.

W tym oglądaniu człowieka kółeczko po kółeczku, jakby był zepsutym mechanizmem (aż się okaże, że któryś ząbek wytarty), w tym bezwzględnym rozbijaniu na części pierwsze (jakby chodziło o sekcję zwłok) zbyt mało jest dokładności, wymaganej od obrazów sporządzanych na użytek medycyny, od tych miedziorytów w księgach medycznych, do których nie sposób zaglądać bez obawy. A jednak, jak w wielu przypadkach, skaza na zdjęciu, ułomność, która powinna dyskwalifikować, odbierać mu moc, koniec końców działa na jego korzyść. Uderza tym silniej, im mniej jest profesjonalne. Udana fotografia, ostra, z całym bogactwem szczegółów, perfekcyjnie oświetlona, nie działa z podobną siłą: zbywa jej doskonałości.