Czytać, dużo czytać

Powieść wszech czasów

Karol Darwin stworzył największą narrację XIX wieku. A kto wie, czy w ogóle nie największą narrację po Biblii. Cóż bardziej spektakularnego przedstawić może jakakolwiek opowieść niż przedstawiają dwa jego dzieła: O powstawaniu gatunków (1859) i O pochodzeniu człowieka (1871)? Autor obdarował swoich współczesnych historią świata naturalnego, która na dodatek miała uzasadnienie w tysiącach obserwacji i była oparta na nowej, błyskotliwej i szokującej teorii naukowej. Rozmachem wykraczała daleko poza wszystkie dotychczasowe teorie biologiczne. Porównać ją było można tylko z opowieściami mitycznymi i religijnymi. Opowieść Darwina to w istocie mit kosmicznej ewolucji nadbudowany na „teorii doboru naturalnego”; mit, który ogarnął swoim wpływem ogromne obszary kultury, a rama czasowa i przestrzenna tej historii rozszerzała się w nieskończoność. W tej opowieści wszystkie biologiczne istnienia są jednym – życiem, które musi się doskonalić, jeśli chce trwać. Rywalizując, współpracując, a przede wszystkim adaptując się do ciągle się zmieniających warunków środowiska. Proces ten nie ma początku i nie ma końca. Rzecz jasna nie dla gatunków, które nie przetrwają tych zmagań.

Narracyjny rozmach i dramaturgia zdarzeń biologicznych opisywanych przez Darwina są niezwykłe. Sugestywność obrazów walki i śmierci gatunków, bezkresny czas zdarzeń, absolutna uniwersalność fabuły i wszechogarniający zbiorowy bohater uczyniły z teorii ewolucji największego konkurenta powieści. Analogia do powieści nasuwała się łatwo, gdyż O powstawaniu gatunków było w równym stopniu narracją o faktach, co dziełem wyobraźni i do wyobraźni się odwoływało. Ewolucji nie sposób było obserwować „na żywo” ani eksperymentalnie jej zademonstrować – trzeba ją było sobie przedstawić. Wiedza o ewolucji, tak jak ją przedstawia Darwin, nie jest wiedzą o stabilnym obiekcie ani o sile, energii czy abstrakcyjnym pojęciu, jak to jest w naukach ścisłych i eksperymentalnych. Stanowi efekt wniosków post factum płynących z obserwacji tego, jak zmieniają się relacje organizmu z otoczeniem, ale obserwacji zawsze spóźnionych, dziurawych, w części uzupełnionych spekulacją, a w jakiejś mierze nigdy całościowo niepotwierdzonych kompletnym obrazem działania natury. Ta bowiem jest w ciągłej ewolucji, na czele z badającym ją gatunkiem – człowiekiem. Toteż nagromadzenie szczegółowych opisów w dziele Darwina nie pełniło jedynie funkcji materiału dowodowego, ale tworzyło także nieistniejący „świat przedstawiony”, który dawał czytelnikowi poczucie uczestnictwa w rzeczywistych zdarzeniach i procesach ewolucji, zwłaszcza że dla wyjaśnienia swojej teorii Darwin używał realistycznej narracji powieściowej. (…)

Wspaniały esej Osipa Mandelsztama Przyczynek do zagadnienia naukowego stylu Darwina (1932) zwraca uwagę na swoiście reporterski styl dzieła, na dodatek pasujący doskonale do przyzwyczajeń dziewiętnastowiecznego czytelnika prasy:

O powstawaniu gatunków składa się z piętnastu rozdziałów. Każdy dzieli się na dziesięć do piętnastu podrozdziałów, których rozmiar nie przekracza niedzielnego felietonu w „Timesie”.

Ale dużo ważniejsza jest umiejętność dramaturgizowania monotonnych procesów biologicznych, które pod piórem Darwina zmieniają się w sensacyjną fabułę o nieprzewidywalnym zakończeniu. Pisze Mandelsztam:

W stosunku Darwina do przyrody jest coś z korespondenta wojennego, interlokutora, szalonego reportera, któremu udało się podpatrzeć zdarzenie u samych źródeł. Darwin nigdy niczego nie opisuje. Darwin zawsze tylko charakteryzuje i dlatego można powiedzieć, że jako pisarz wniósł on do przyrodoznawstwa gust współczesnego mu angielskiego czytelnika. Nie należy zapominać, że wraz z Darwinem czytano Dickensa – obaj podobali się bardzo, i to z zupełnie tych samych powodów.

Dzięki temu stylowi – jak pisał T. S. Eliot – to właśnie biologia spośród wszystkich nauk XIX wieku najbardziej wpłynęła na wyobraźnię ludzi, którzy nie mieli nic wspólnego z nauką. Potwierdzeniem tego wpływu było między innymi szalone tempo sprzedaży O powstawaniu gatunków – książka rozchodziła się z szybkością poczytnego romansu. Pierwszy nakład tysiąca dwustu pięćdziesięciu egzemplarzy sprzedał się w jeden dzień, a wkrótce następne trzy tysiące. Dokonano przekładów na wszystkie języki europejskie i wiele innych. Może nawet właśnie dzięki zainteresowaniu dyletantów teoria ewolucji odniosła taki sukces.

Nie inaczej było w Polsce, jak kąśliwie stwierdzał Piotr Chmielowski, pisząc, że „najwięcej wyznawców literackich liczyła ona w gronie filologów i prawników. Samego dzieła Darwina zwolennicy ówcześni prawie nie czytali”. Bolesław Prus w bilansie ideowym pokolenia, jakim jest jedna z ostatnich kronik (z 25 lutego 1911 roku), pisał, że w kluczowym momencie intelektualnego dojrzewania tej generacji „najmodniejszymi książkami stał się: Darwin, Spencer, Mill, dzięki którym otworzyły się nam oczy na stosunki realne. Zaczęliśmy trochę rozumieć, że poezja nie uratuje nas od zagłady i że «wiedza jest potęgą» – naprawdę”.

Gillian Beer w książce Darwin’s Plots pokazała, jak wiele fragmentów O powstawaniu gatunków to parafrazy ulubionych lektur Darwina, zwłaszcza powieści Dickensa, lub wyraźne z nich zapożyczenia. Warto też pamiętać, że w trwającą pięć lat (1831–1836) podróż na okręcie Beagle Darwin zabrał Raj utracony Miltona i nie rozstawał się z nim podczas całej wyprawy. Milton unaoczniał mu, jak sądzę, potencjalne skutki tworzonej właśnie przez Darwina teorii, stąd pewnie dwudziestoletnia zwłoka badacza w skierowaniu gotowej książki do druku – w listopadzie 1859 roku.

Darwin niszczy bowiem wyobrażenie świata, który jest królestwem człowieka, lub co najmniej mocno ogranicza naszą wyjątkowość. Wszak większa część dziejów rozegrała się bez naszej obecności. Ta największa opowieść, jaką stworzyła nauka, obywa się bez człowieka jako bohatera. Widać tu wpływ Charlesa Lyella, w którego Zasadach geologii Darwin podziwiał nieorganicznych bohaterów wielkich zdarzeń w historii Ziemi i sam też uczynił skały, zwierzęta i rośliny bohaterami fascynującej opowieści o stopniowej przemianie życia naturalnego.

A jednak decyzja, aby pisać o ewolucji językiem dostępnym dla wyedukowanego Anglika, sprawiła, że nawet jeśli czytamy o nieludzkich bohaterach biologicznych przemian, nasza perspektywa jest zdecydowanie antropocentryczna. Zwierzęta, rośliny, a nawet skały mają tam „ludzkie” pragnienia i cele. Walkę o przetrwanie, sukces adaptacyjny gatunków postrzegamy jako ludzkie działania i zamiary, a nie skutek ślepych sił przetrwania, które prowadzą do selekcji i adaptacji. Wreszcie, choć Darwin unicestwił tradycyjną teologię stworzenia, postać Stwórcy pojawia się w narracji O pochodzeniu gatunków. Nie zapominajmy, że Darwin był z wykształcenia teologiem. Szukał też kompromisu między własną teorią a światopoglądem swoich czytelników.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.