Ryszard Koziołek

Wiele tytułów

fragment

ŚMIECH JEZUZA

 

 

Od wieków zadawano Jezusowi to pytanie – czy się śmiał? Głosy złożone na tę prawie dwadzieścia wieków trwającą debatę zebrał i wspaniale sfabularyzował Umberto Eco w Imieniu róży. W kilku scenach dysput Wilhelma z Jorgem o pożytkach i szkodliwości śmiechu zmieścił większość argumentów, jakich używano w sporze o to, czy Zbawiciel miał poczucie humoru.

Jako Bóg musiał się z nas śmiać. W rozśmieszaniu Boga nie mamy równych sobie gatunków; jedynie człowiek spośród wszystkich stworzeń jest komiczny. Śmiejemy się ze zwierząt, roślin i rzeczy, ale tylko wówczas, jeśli przyjmą w naszych oczach ludzki kształt. Stary Testament dostarcza dziesiątków przykładów na to, jak łatwo się człowiekiem bawić. „Bo leda co wyrzucisz, to my, jako dzieci/ W taki treter, że z sobą wyniesiem i śmieci” (Kochanowski). Bez trudu można nas skusić, podpuścić, „wkręcić”. Kain, faraon, żona Lota, Balaam, Jonasz, a zwłaszcza Hiob przytaknęliby Leszkowi Kołakowskiemu, kiedy ten twierdził, że Bóg się nim bawi.

Żartujący z człowieka Bóg budzi grozę nie mniejszą niż Bóg rozgniewany. Komiczność pochłania lub unieważnia cierpienie, gdyż korumpuje empatię, blokuje współczucie dla tego, kto jest obiektem śmiechu. Ośmieszeni boską manipulacją tracimy na powadze, a nasz los nie jest tragedią, co najwyżej tragifarsą. Bezwzględny Pascal w antyjezuickim pamflecie Prowincjałki przywraca Bogu grozę i powagę osłabione przez kontrreformacyjną dewocję i kult maryjnego, czułego pośrednictwa. Ten Bóg nie tylko karze, ale i wyśmiewa wiecznie potępionego grzesznika, a z oddali (z offu, jak w sitcomie) dobiega chóralny śmiech świętych i zbawionych. „Wówczas mimo woli – pisze Boy we wstępie do Prowincjałek – odsuwamy się od Pascala ze zgrozą; wówczas omal że nie czepiamy się z trwogą rękawa dobrego ojca jezuity. Przy wszystkich swoich słabostkach i brakach on pozwala ludziom żyć; religia Pascala wytępiłaby wszelkie życie, jak ogień wypala do najmniejszego źdźbła trawy”.

Na szczęście Bóg w Jezusie też postanowił doświadczyć bycia śmiesznym, dzięki czemu ludzkie istnienie zostaje nobilitowane i wyzwolone z poniżenia łączącego się z komicznością własnej kondycji. Po Chrystusie każde najnędzniejsze istnienie zyskuje prawo do boskiej uwagi. Michał Paweł Markowski twierdzi, że Jezus dzięki swemu wcieleniu wynalazł literaturę, wymuszając na Słowie, aby służyło nietrwałemu, jednostkowemu życiu (Kiwka).

Teraz już mniej dziwi brak śmiechu na ustach ewangelicznego Jezusa, człowieka doskonałego. Kiedy Bóg wciela się w człowieka, to jakby wyłącznie w jego udręczoną formę. Ileż kolęd o tym mówi. Jeśli dzieciństwo Jezusa nie ma krzty opisanej radości, to nie ma co oczekiwać jej w przedstawieniach Jezusa dorosłego. Łatwo nam pomyśleć o „Łzach człowieka płynących z Boskiego oka” (Jarosz, Permutacje), pod warunkiem że nie płacze ze śmiechu. Boski śmiech milknie wraz z Wcieleniem i odtąd także na śmiech chrześcijanina nałożone zostaje embargo. Głupcami nazywa skłonnych do śmiechu Łazarz Baranowicz:

 

Śmiać się na świecie nie radzę nikomu,

Świat jest wygnaniem, śmiać się chyba w domu.

Nieraz Pan płakał, śmiechu nie widziano,

Że trzeba płakać, nie śmiać ukazano.

 

Rewizyjny i heretycki Baudelaire jest równie ortodoksyjny: „Słowo Wcielone – nie śmiał się nigdy”. I tłumaczył, że ludzki śmiech Bogu nie przystoi, a zwłaszcza Mesjaszowi, gdyż wynika z nieuprawnionego poczucia wyższości człowieka nad innym człowiekiem, tym samym stanowi dowód naszego upadku. „Śmiech jest sataniczny, a więc głęboko ludzki”. Może w innym świecie będzie zbawiony także ludzki śmiech, zgodnie z obietnicą: „wy, którzy teraz płaczecie, […] śmiać się będziecie” (Łk 6,21). Chrystusa śmiejącego się zatem nie widzimy. Tradycja jest zgodna, dowodów biblijnych nie ma, inne się nie liczą. Baudelaire zobaczył w ludzkiej zdolności do śmiechu świadectwo naszego egzystencjalnego rozdarcia między nieskończoną wielkością i nędzą. Zgoda, rechotliwy, raniący, pasywny śmiech triumfującej siły jest diabelskim instrumentem poniżenia. Broniłbym jednak godności innego śmiechu, którą nadają mu: wzniosły rodowód (bogowie, superego, intelekt, dojrzałość i tak dalej), ale nade wszystko fakt, że bywa ostatnim orężem słabego, zwłaszcza przeciw siłom, które są nieludzkie, to znaczy nie za sprawą człowieka ich doświadczamy.

Coś mi szepce, żeby śmiechu Bogu wcielonemu nie odpuszczać. Przecież jeśli wcielił się całkowicie, to także w tę naszą chichotliwą skłonność. Poza tym, nawet jeśli nie czytamy, że się śmiał, to żartował prawie na pewno. I jakieś ślady tego w Ewangeliach pozostały, na przykład u Mateusza (Mt 15,10–18), w przypowieści o cyrkulacji zła, kiedy Chrystus próbuje uczniom uświadomić, że to nie rzeczywistość jest źródłem grzechu, a zło powstaje dopiero w naszej reakcji na świat.

 

A zawoławszy do siebie ludu, rzekł im: Słuchajcie, a rozumiejcie. Nie to, co wchodzi w usta, pokala człowieka; ale co wychodzi z ust, to pokala człowieka.

 

Niestety przypowieść, która miała czytelnie zobrazować teologiczny przekaz, jest za trudna. Uczniowie „nie kumają”, dlatego Piotr prosi, aby Jezus podał im wyjaśnienie. „A odpowiadając, Piotr rzekł mu: Wyłóż nam to podobieństwo”. Poirytowany i chyba trochę rozbawiony ich tępotą, powtarza raz jeszcze, że nie natura jest zła, ale słowa i czyny człowieka. Kpi z ograniczonej inteligencji uczniów. Tłumacząc tym razem dosadnie, sięga po obraz jedzenia, trawienia i defekacji.

 

I rzekł Jezus: Jeszczeż i wy bezrozumni jesteście? Jeszczeż nie rozumiecie, iż wszystko, co wchodzi w usta, w brzuch idzie, i do wychodu bywa wyrzucono? Ale co z ust pochodzi, z serca wychodzi, a toć pokala człowieka.

 

Prawie słyszę, jak powietrze nad Jeziorem Galilejskim „zabrzmiało jednym ogromnym śmiechem. Trząść się poczęły brzuchy i pasy na brzuchach; jedni klaskali w ręce, drudzy zataczali się jak pijani, inni opierali się o sąsiadów, i śmiech brzmiał ciągle” (Sienkiewicz, Potop). Śmiech jest usprawiedliwieniem ciała w oczach rozumu. Uwolnienie stłumionej energii dokonuje się dzięki sztuce komicznej, jakby to, co wyższe, darowywało choremu, zalęknionemu chwilę wytchnienia, a czasem nawet poczucie odzyskanej godności, jeśli słaby wyśmiać może siłę, los, chorobę, śmierć.

Wielcy badacze śmiechu, jak Michaił Bachtin czy Zygmunt Freud, zwracali uwagę na dziwny akt łaski śmiechu, której władza udziela jednostce, pozwalając jej wyśmiewać autorytet. Freud zasugerował wręcz, że to nasz wewnętrzny Bóg, surowa instancja psychiczna, uwewnętrzniony ideał, ja doskonałe, które produkuje w nas wyłącznie poczucie winy, ono właśnie okazuje naszej świadomości dziwną łagodność, którą wyraża humor.

 

Humor chce powiedzieć: „Spójrz tutaj, oto świat sprawiający tak niebezpieczne wrażenie. Phi, dziecięce igraszki, w sam raz, by sobie z nich żartować!” […]. Jeśli naprawdę właśnie „nad-ja” tak czule, tak pocieszająco przemawia w humorze do zastraszonego „ja”, to pragniemy tu zwrócić uwagę, że niejednego musimy się jeszcze nauczyć, jeśli chodzi o istotę owego „nad-ja”.

 

Ten styl Freudowskiej frazy jest równie zadziwiający, co jej treść. Bezwzględny demaskator naszych złudzeń i pragnień przebiera swój głos w ton piastunki uspokajającej przestraszone dziecko. Humor deformuje świat, zakłóca proporcje grozy i bezpieczeństwa, mami umysł, aby nie oszalał ze strachu. Nie ma człowieka, który nie potrzebuje osłony śmiechu. Jeśli Chrystus nie śmiał się nigdy, to znaczy, że przeszedł od radości dzieciństwa wprost do smutku dorosłości. A jako że niewiele wiemy o miejscu, gdzie przebiega ta granica, pomyśleć możemy zawsze już tylko współobecność obu stanów. Był radosny, kiedy dostał „złoto i kadzidło, i myrrę” (Łk 2,11), i rozczarowany, kiedy okazało się, że nie są do zabawy. I tak już do końca? „Smutna jest dusza moja aż do śmierci” (Mt 26,38)?

Może i tak było, że nikt Jezusa nie rozśmieszył za życia, ale po śmierci zaczęliśmy spłacać ten dług. Chrześcijaństwo to przecież także nieprzebrane pokłady komizmu teologicznego, nie przez wrogów jedynie tworzonego, ale w ciągu całych wieków przez ludzi Kościoła. Oto nasz dar dla nowo narodzonego, płaczącego, przerażonego Boga: „Spójrz tutaj, oto świat sprawiający tak niebezpieczne wrażenie. Phi, dziecięce igraszki, w sam raz, by sobie z nich żartować! Że już ci malarze krzyż w rękę wciskają? Co tam, „Come on guys, cheer up / Always look on the bright side of life…”.

 

Pewnie nie skorzysta. To jednak tylko sztuczka spanikowanego rozumu. Rozbłysk śmiechu przyzywa radość, która jednak nie przychodzi. Przeznaczeniem Chrystusa jest być ośmieszonym śmiechem ludzi, którzy nie widzą w nim 196 Boga. Nie byłoby im do śmiechu, gdyby wiedzieli! Kto wie, może jednak znajdzie się i taki dowcipniś, któremu w dzień Apokalipsy zadrżą wargi nie tylko ze strachu. Tymczasem czytajmy, aby ćwiczyć się w rozumieniu mądrości i głupoty śmiechu. Biblia przynosi nam bowiem scenę, w której człowiek śmieje się z Boga – i jest to kobieta!

Kiedy wędrowni wysłańcy Boga obwieścili Sarze, że niebawem zajdzie w ciążę, ta była już długo po menopauzie („przestało bywać Sarze według zwyczaju niewiast”), wybuchnęła więc śmiechem z chybionej diagnozy, „mówiąc: Gdym się zestarzała, rozkoszy zażywać będę; i pan mój zestarzał się” (Rdz 18,12).

Bóg obruszył się nieco na ten śmiech niedowiarki.

 

Czemu się rozśmiała Sara, mówiąc: Zaż prawdziwie porodzę, gdym się zestarzała? Izali jest co trudnego u Pana? O tymże czasie wrócę do ciebie roku przyszłego, a Sara będzie miała syna. I zaprzała się Sara, mówiąc: Nie śmiałam się; bo się bała. A Pan rzekł: Nie mów tak; boś się śmiała (Rdz 18,13–15).

 

Ale to nie koniec żartów. Mimo szczęścia Sara ma poczucie, że Bóg z niej jednak trochę zakpił, bo przecież zdaje sobie sprawę, że stusześćdziesięcioletni ojciec i dziewięćdziesięciopięcioletnia matka są komiczni w oczach świata: „Śmiech mi uczynił Bóg; ktokolwiek usłyszy, śmiać się będzie ze mną” (Rdz 21,6). Sara uprzedza śmiech, rozpoznaje własną komiczność, sama z siebie żartuje szybciej, niż uczynią to kpiarze. Zarządzać śmiechem to walczyć o godność, o zachowanie podmiotowej, zdystansowanej pozycji wobec własnego ośmieszenia, upokorzenia, zranienia. Śmiać się z siebie potrafi mędrzec – napisze Baudelaire. Mądra Sara śmieje się z siebie i z męża; uprzedza boski śmiech z nieświadomych aktorów Jego Komedii. Ma rację, ponieważ „boskie żarty” dopiero się zaczęły. Niebawem Bóg zażąda ofiary z Izaaka, a po czterech dniach powie: „Żartowałem”.

Nieskończona jest otchłań nienapisanego w  tej opowieści o niespełnionej ofierze z dziecka. Wstrząśnięty nią 197 Kierkegaard naszkicował we wstępie do Pochwały Abrahama przejmujące warianty doświadczenia ojca i  syna. „Izaak rósł jak przedtem, ale oko Abrahama pociemniało i  nie oglądał on już żadnej radości”. Albo tak: „Izaak stracił wiarę. Nigdy na świecie nikt o tym nie wspomniał słowem i Izaak nie powiedział nikomu ani słowa o tym, co widział”. W  czterech ujęciach ofiary Kierkegaard nie wspomina jednak o reakcji Sary! Musiała przecież zapytać po ich powrocie: „No i jak tam było? Co tak długo? Jak wam minęło?”.

Powiedzieli? Nie powiedzieli? Raczej skłamali. Ja bym skłamał lub zażartował: „Ale z  nas gapy! Wyobraź sobie, Saro, zapomnieliśmy barana! Nastraszyłem więc Icka, że jak czegoś nie znajdzie, to sam skończy na ołtarzu. Ale nasz syn to nie jakaś tam ofiara, szybko zorganizował małego kozła z pasącego się niedaleko stada”. Śmiałaby się, może nawet lekko trzepnęła Abrahama w potylicę, że się niestosownie wygłupia. Razem, świadomie już, graliby komedię, ponieważ komedia pozwala nam na chwilę uwierzyć, że TO może się dobrze skończyć; daje chwilę wytchnienia w śmiechu, ale nie daje radości.

Komedia nie zastąpi Ewangelii, ale i Ewangelia nam nie wystarcza, choć wydaje się, że po wcieleniu się Boga w człowieka nie ma potrzeby chodzić do Rotundy na przegląd PAKA. „Nie bójcie się; bo oto zwiastuję wam radość wielką” (Łk 2,10) – anioł słusznie zapowiada, że nadchodzi czas krótkiej nadziei, że słaby nie będzie potrzebował już śmiechu, aby na chwilę osłabić silnego. Ach, gdyby to mogło trwać dłużej niż godzinę. Karabin nie zostałby złamany, a do Pasji nie byłoby raptem trzy miesiące z kawałkiem. Ale czas już się zakrzywia, przyszłości nie ma.

 

Wszystko podane jest razem, bez uwzględnienia następstwa czasowego, i wszystko ma znaczenie, tak jak na średniowiecznych malowidłach. Jezus jako niemowlę trzyma w rączce krzyż – przerażające narzędzie Jego przyszłej tortury.

 

Bóg nie żartuje ani się nie śmieje, bo my już dorośliśmy i wiemy, że tym razem anioł nie przybędzie, żaden zabłąkany baran nie zastąpi Chrystusa, a Maria nie będzie Sarą, z której Bóg okrutnie, ale tylko zażartował.

Choć to konstatacja bez znaczenia, myślę, że Bóg może z nas żartować, ale śmiać się nie powinien. To prawo człowieka, jedynej istoty, która widzi i tworzy śmieszność, dowodząc tym swojej mądrości. Mądrość przychodzi, kiedy wiedza się wypełnia, to jest osiąga punkt, w którym refleksja, rozumność, namysł już tylko potęgują melancholię. Abraham u Kierkegaarda dostąpił tej mądrości i nie może ruszyć z miejsca. Wydaje mu się, że jest bratem Edypa, że po tym, co się stało lub co zrobił, nie ma już prawa do radości ani nawet do uśmiechu. „Nie mógł pojąć, że to był grzech, iż pragnął złożyć w ofierze Bogu, co miał najlepszego”. Na miejscu autora Albo-albo dopisałbym, że wówczas syn z matką płaczą do środka i śmieją się z Abrahama, pokpiwając, że tak dał się Bogu wkręcić.

Można śmiać się po takiej traumie? Mam nadzieję, że tak właśnie działa nasz nieprawdopodobny umysł. I  ja, w schizofrenicznej równoległości nastrojów, gotów jestem śmiać się z nimi, ponieważ wiem, że można płakać bardziej z powodu złamanego karabinu zabawki, niż słuchając opisu Chrystusowej Pasji. I nie znajduję w tym ludzkiej winy, ale dowód pożytku płynącego z daru płaczu i śmiechu, który otrzymaliśmy w genetycznym depozycie. My, błazeńskie rodzeństwo Izaaka, żartobliwe podarunki dla naszych matek i ojców, którym zostaniemy odebrani, a mimo tej wiedzy zdolni do drwiny ze swego losu. „Yitzak” w języku hebrajskim oznacza przecież „tego, który się śmieje”.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.