Czytanie nie jest kolektywne. Czytamy w pojedynkę, niedostępni dla tropicieli skrywanych przyjemności. Kiedy jednak inny czytelnik wyzna nam swoje przeżycie lektury, powstaje sugestia, że choć oddzieleni, uczestniczyliśmy we wspólnej 16 intymnej przygodzie o wciąż zagadkowej treści. Nie wiem do końca, czy inny, czytając tekst, miał podobne przeżycia i myśli co ja, ale odtąd pozostajemy w intrygującej relacji, która jest fundamentem wspólnoty czytających. Mamy liczne świadectwa swoistego braterstwa czy przyjaźni, które powstają wokół książki. Ważniejsze jednak, że tworzy się w ten sposób nasycony emocjami i refleksjami słownik, za pomocą którego mogę powiedzieć i pomyśleć więcej i który dzielę z innymi czytającymi. Podczas lektury przestaję myśleć o sobie, mam na to czas, a po jej skończeniu mam powód i narzędzia, aby rozmawiać z innym czytelnikiem.

Literatury należy używać, w ostateczności nawet do podparcia szafy z książkami, której złamała się noga. Dawno temu, jako pretensjonalny nastoletni inteligent, poszedłem na plażę w Łebie z Idiotą Dostojewskiego. Przechodząca dziewczyna chciała odczytać tytuł z okładki i wpadła do dziury wykopanej w piasku przez dzieci. Potem zobaczyłem Polowanie na muchy Andrzeja Wajdy i słynną scenę, w której Małgorzata Braunek trzyma w ręce Antropologię strukturalną Lévi-Straussa. Jeszcze później znalazłem duchową siostrę w bohaterce Nieznośnej lekkości bytu. Teresa, chcąc wywrzeć wrażenie na Tomaszu, przychodzi na spotkanie z Anną Kareniną.

W każdym przypadku książka była znakiem ukrytej wspólnoty lub intymnego powinowactwa. Dopóki będzie istniała wspólnota, która mówi, dopóty będzie to znaczyło, że literatura jest nam potrzebna. Jeśli nie, wówczas przejdzie we władanie historyków literatury i tyle, i to będzie jej koniec. Ten lęk wraca: że wspólnota, która się wyłania ze statystyk czytelnictwa, być może w ogóle nie będzie potrzebowała literatury, żeby się samorozumieć i żeby jej członkowie mogli ze sobą dyskutować.

Mediacyjna funkcja literatury jest dziś rzadziej podnoszona, a wydaje mi się jej najważniejszą funkcją społeczną. Osłabienie pozycji literatury jako dostarczycielki języka, tradycji, form symbolicznych, za pomocą których jednostki rozpoznają się jako członkowie wspólnoty, nie spowodowało, że w to opuszczone przez literaturę miejsce wszedł na przykład film.

Przez pewien czas wydawało się, że miejsce literatury zajęła kultura obrazu – jako sposób pokazywania świata i opowiadania o nim. W latach dziewięćdziesiątych tak myślałem. Wydawało mi się wtedy, że z czytaniem będzie jak z muzyką barokową, która choć nadal grana, straciła wartość rozwojową. Nie komponuje się już przecież kantat barokowych, choć nadal się je wykonuje. Uznałem wtedy, że w przyszłości czytelnicy książek będą stanowić grupę maniaków, hobbystów, jakieś pięć procent społeczeństwa.

Dziś znów uważam, że nic nie zastąpiło literatury i nic nie jest w stanie jej zastąpić. Ludzie mogą nie czytać, tylko że są wtedy pozbawieni pewnej dyspozycji intelektualnej, której nie sposób nabyć inaczej. Nieczytającym zanika pewien organ. Nie chodzi o to, że jakieś treści są niemożliwe do opowiedzenia w innym medium. Mamy przecież znakomite seriale, kino, komiks. Ale ten rodzaj organizowania świata za sprawą narracji i metafory, sensownego przedstawienia sobie zdarzeń i przeżyć, którego dokonujemy, czytając, jest niemożliwy do powtórzenia inaczej niż w języku. Tylko że zdążyliśmy o tym zapomnieć.

*

W  listopadzie 2012  roku minęła setna rocznica publikacji pierwszej części W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta: W stronę Swanna. Szturchnięty tym jubileuszem jąłem podczytywać rozmaite fragmenty cyklu. Niewiele brakowało, a porzuciłbym wszelkie zajęcia i obowiązki, aby oddać się LEKTURZE. Ocalił mnie nagły, zimny impuls świadomości, który przyszedł wraz z pytaniem, jakie narrator zadaje panu Legrandin: „Czy pan zna, proszę pana, księżnę… księstwo de Guermantes?”. Zanim padnie odpowiedź: „Nie, nie znam”, Proust daje nam olśniewające, obszerne mikrostudium fizjologii zakłopotania, którego terytorium stanowią: ciemny punkcik źrenic, obwódka powiek i fałd ust. „Mógłbym – pomyślałem – podobnie studiować twarze uczniów i studentów, gdybym zmienił nazwisko »Guermantes« na »Orzeszkowa«”. A jednak nie mógłbym, bo nieznajomość Orzeszkowej nie powoduje już zakłopotania. Podobnie jak nieznajomość Prousta.

Proust jest symbolicznym liderem stopniowego milknięcia i znikania ogromnych obszarów języka literackiego, nieaktywizowanych przez tradycję literacką, czyli przez wspólnotę czytających, której tylko nieliczni przedstawiciele czują z tego powodu dyskomfort, zakłopotanie, osamotnienie, gorycz lub gniew. Statystyki czytelnictwa lekko drgnęły i być może będą lepsze, ale nie zmieni to postępującego rozpadu wspólnoty czytających, których łączy zobowiązanie do przeczytania tych samych książek.

Przeprowadzam od paru lat w różnych grupach studentów niewinny eksperyment o nazwie (nomen omen) „Sodoma i Gomora”. Zakładam się z nimi mianowicie, o co tylko zechcą, że nie znajdziemy dziesięciu znanych nam wspólnie powieści, które przeczytaliśmy naprawdę, od początku do końca, i których fabułę oraz głównych bohaterów pamiętamy[i]. Jak dotąd ani razu nie przegrałem.

 Nie oznacza to wcale, że otaczają nas wyłącznie lekturowi barbarzyńcy. Wielu studentów biorących udział w  zabawie czyta dużo, a  jednak nie jest to lektura wspólna. Zindywidualizowana, monadyczna i nomadyczna lektura nie poddaje się dydaktycznemu zagospodarowaniu, nie sposób o  niej rozmawiać; zamiast otwierać na dialog, alienuje. W  duszy nauczyciela, który stoi przed wyborem między lekturowym analfabetyzmem a kapryśnym rozproszeniem, rodzi się pokusa dydaktycznego faszyzmu. Jedną z jej możliwych wizualizacji niech będzie wspomnienie pewnego nauczyciela literatury angielskiej, o  którym przeczytałem w  gazecie, a  który tak zaczynał swoją pierwszą lekcję w nowej klasie:

Czekaliśmy w milczeniu, kiedy zajmował miejsce za biurkiem odpalając kolejnego papierosa i spoglądał na nas zza ciemnych okularów. Wreszcie wstał, wziął świeży kawałek kredy, wspiął się na krzesło i nad tablicą, na ścianie nakreślił poziomą linię. „To – rzekł po teatralnej pauzie – jest Milton”. Pozwolił ręce opaść kilka cali w dół, narysował drugą linię i powiedział: „To jest Szekspir”. Kolejną linię zrobił już na tablicy: „To jest Mahler”. I jeszcze jedną poniżej: „Tu jest Browning”. Następnie zaciągnął się głęboko papierosem, upuścił kredę na podłogę i rozgniótł ją obcasem czarnego mokasyna. „A to, panowie – powiedział – jesteście wy”.

Może tak jest lepiej? Bez hipokryzji negocjowania kanonu, który ostatecznie musi być arbitralny arbitralnością dominacji kultury narodowej? Czyż każda instytucja literatury nie kończy ostatecznie na jawnym lub skrywanym argumencie: „Jest tak, bo ja tak mówię”?

*

Nie przeczę, że przeszłość literatury to dla wielu ludzi coraz bardziej obcy kraj. Nie martwię się tym jednak nadmiernie. Kolejni młodzi pisarze, twórcy teatralni i  filmowi udowadniają, że kultura to ciągły recykling „szkolnych” tekstów, a te naprawdę wielkie książki to silne osobniki, które uporczywie replikują swoje treści i formy w sposób jawny bądź utajony. Każdy, także nieczytający w  ogóle, jest zainfekowany i  otoczony chmurą literatury. Literatura jest wszędzie, choć nie są to książki. Permanentny kontakt z literaturą dokonuje się dziś poprzez serial telewizyjny, film, piosenkę popularną i piśmiennictwo internetowe. Uprawiamy i czytamy epistolografię mailową, dramaturgię czatu, blogi konfesyjne i wiele innych gatunków, o  których nie śniło się filologom. Dzięki praktykom oglądania, słuchania i pisania powstają dziś podstawowe kompetencje czytelnicze i pisarskie dzieci i młodzieży, a nade wszystko nawyk rozumienia oraz używania narracji i metafory. Niestety dla nas, filologów, czytanie książek nie jest już naturalną konsekwencją alfabetyzacji, ale sztuką, której trzeba uczyć. Są  chwile, kiedy mnie to przygnębia, ale również takie, gdy mnie to upaja, bo dzięki demokratycznej technologii replikującej słowa i  obrazy mam do czynienia z  populacją młodych ludzi wypełnionych po brzegi historiami i przedziwnymi użyciami języka. Wspólnota czytających nie powstaje dziś za sprawą tych samych przeczytanych książek, ale na skutek przekonania, że literaturą myśli się i mówi lepiej niż innymi dyskursami.

„Mowa jest snem języka, a pismo jego jawą” – napisał Janusz Sławiński. Oznacza to, że najwspanialsze książki nigdy nie zostały napisane. Podobnie rzecz ma się z komentowaniem literatury. Lektura jest snem, objaśnianie przykrą jawą, która na próżno usiłuje spłacić dług czytania. Zebrane w książce komentarze łączy podwójna obsesja: zdania sprawy z podwójnego życia literaturoznawcy, który jest naraz czytelnikiem i komentatorem swojej lektury, oraz zebrania dowodów na niezbędność literatury dla myślenia.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.