I Zaćmienie


Popiół, mgła

Powiecie, że przesadzam… Imre Kertész, Holocaust jako kultura

1.
W Dzienniku Sándora Máraiego, we fragmencie z lat wojny, znajdujemy taki oto zapis: „Rano w dusznym sirocco jadę do zbombardowanego miasta. (…) Po drodze pociąg przejeżdża obok cegielni w Budakalász. Siedem tysięcy Żydów z okolic Budapesztu czeka tu pomiędzy szopami na deportację. Na nasypie stoją żołnierze z bronią maszynową”.
Co jeszcze wtedy zobaczył, co powinien był widzieć Márai, obserwując tę scenę. Uwaga innego pisarza węgierskiego, będąca komentarzem do powyższego, podsuwa pewną hipotezę. Kieruje wzrok na szczegół: „Widział dziecko z żółtą gwiazdą pośród szop, w których suszyły się cegły, i wiedział to, czego tamten dzieciak wówczas nie wiedział: że wkrótce wywiozą go do Auschwitz”.
 Jest rok 1944. Lipcowy poranek. Dziecko ma lat czternaście. Nazywa się Imre Kertész. Pociąg zawiezie go najpierw na stację Auschwitz, później do stacji docelowej: Buchenwald. A cytowany fragment pochodzi z jego, pisanego wiele lat później, dziennika.

2.
Dziennik galernika Imre Kertésza, to rzecz szczególna. Nawet na tle innych jego książek, już opublikowanych. Z arcydziełem Los utracony na czele, którego genezy szukać trzeba w wydarzeniach wspomnianych przed chwilą.
Dziennik obejmuje trzydzieści lat, od roku 1961 do 1991, ale widać od razu, że nie chronologia, jak to w klasycznych dziennikach ma miejsce, będzie tu najważniejsza. Zresztą, datowanie jest bardzo swobodne, czasem mamy tylko rok, czasem zaznaczony jest miesiąc, z rzadka dzień, czasem jedno i drugie, a najczęściej są to zapiski bez daty. Przedzielone tylko światłem. Konstrukcja całości jest więc wyraźnie literacka, świadczą o tym choćby tytuły kolejnych części, odnoszące się do tytułowej metaforycznej figury galernika.
Jaki to dziennik? Co jest jego cechą szczególną? Wybitny diarysta, Gustaw Herling-Grudziński odnotował w swoim Dzienniku pisanym nocą: „Rozmawia się w dzienniku z sobą samym, ze światem, z innymi, z Bogiem (od różnicy w nacisku zależą rozmaite odmiany dzienników)”. Z kim zatem rozmawia w swoich zapisach Kertész? Najpierw ze sobą, to jasne – ale nie ma tu nic z ekshibicjonistycznych popisów, ton subiektywny powściągany jest za każdym razem twardą miarą języka. Ze światem, jak najbardziej – ale nie jest to pokojowa koegzystencja, raczej pojedynek. Z innymi? Bardzo słabo – bohater tych zapisów zdaje się obserwować świat zza szyby, jego punkt obserwacyjny umieszczony jest jakby pod szklanym kloszem. Z Bogiem? Tak! Tu z całą pewnością nie wzywa się imienia Boga nadaremno, choć postać ta osobliwe uzyskuje tu rysy. Ta rozmowa będzie najtrudniejsza.
Jeśli chodzi o skalę rozważań i przenikliwość widzenia, Dziennik galernika można postawić obok najwybitniejszych osiągnięć diarystycznych epoki. Na pewno obok wspomnianego Dziennika pisanego nocą, na pewno obok potężnego – w każdym sensie słowa – Dziennika Máraiego, do którego skądinąd Kertész żywił ogromny szacunek.
Przy wszystkich łatwo uchwytnych różnicach, zdaje mi się, że niedaleko dziennikowi Kertésza również do opasłych Zeszytów Emila Ciorana, jak i do Księgi niepokoju Fernando Pessoi. Co prawda, obydwaj wspomniani zostają w tekście tylko raz, rzecz jednak nie w cytacjach i adresach bibliograficznych, ale w powiązaniach o głębszej naturze.
Z Cioranem spokrewnia go zasadniczy ton przenikający te zapiski: rozpacz jako forma istnienia (choć inny tu jej kolor), obezwładniające poczucie gęstniejącego absurdu, przekonanie „o niedogodności narodzin”. I samotność. Z Pessoą, podobne widzenie nędzy życia zbiorowego, rozumienie świata jako nietrwałej dekoracji, niechęć do wszelkich form chorego aktywizmu. I samotność. Cała trójka to genetyczni perypatetycy: Cioran, przemierzający po nocach kilometry wzdłuż paryskich bulwarów, Pessoa, błąkający się po zaułkach Lizbony, Kertész, snujący się jak zjawa po mrocznym, nierzeczywistym Budapeszcie… Pokaźna część ich zapisków została wychodzona.
Oczywiście, nie jesteśmy już tak naiwni, by w dziennikach dostrzegać zwierciadlaną prawdę o autorze. To są bez wątpienia kreacje pisarskie. I nieuchronne autokreacje. Diarysta kreuje swój wizerunek i projektuje swojego czytelnika. Ale jeśli tak, to dziennik Kertésza zdaje mi się upozowany w stopniu relatywnie niewielkim. Takim głównie, który narzuca mediatyzująca funkcja języka i mocna świadomość konwencji. Choć jest w nim krzyk, zmęczenie i zniechęcenie, daleko mu do, pretensjonalnych miejscami, spazmów Ciorana. Z kolei, przy ciężarze pytań z którymi zmaga się Kertész, część egzystencjalnych dylematów Pessoi może się nam wydać teraz nieznośnie lekkich. Ale, pamiętajmy, ten ostatni umarł jeszcze przed potopem.
Dziennika Kertésza, przy wszystkich podobieństwach z innymi diariuszami, nie da się jednak porównać z niczym. Jest bowiem, przy pewnej różnorodności wątków w nim pomieszczonych, dziełem monotematycznym. Ktoś złośliwy powiedziałby może: monomaniackim. Niemal wszystkie słowa, wszystkie zdania poddane są jakiemuś przedustawnemu prawu grawitacji, ciążą w stronę jednego punktu. Całe jego pisarstwo ma przecież swoje źródło w czarnej dziurze, której na imię: Auschwitz. Znakiem rozpoznawczym jego stylu jest sarkazm. To jest ta osobliwa mieszanina złośliwości i czarnego humoru, który mają jedynie ci, co urwali się ze stryczka. Sarkazm, określił kiedyś Roland Barthes, jako warunek prawdy i trudno o lepszy komentarz do wielu uwag pomieszczonych w dzienniku. A rzeczownik sarx obecny w słowie sarkazm, przypomnijmy jeszcze, to po grecku ciało w jego mięsności, ciało jako mięso, co w kontekście obozowych doświadczeń autora, też nie jest okolicznością bez znaczenia.
W Dzienniku galernika mamy ekstrakt tego, co znamy z wcześniejszych, opublikowanych u nas, jego wypowiedzi: tekstów literackich, esejów, wywiadów. Wiadomo, że z pojedynczymi toksynami organizm potrafi się jakoś uporać. Tu jednak mamy stężenie trucizn na potężną skalę. A ascetyczny, analityczny, rejestracyjny ton dziennika tylko wzmacnia ich działanie. Nie wiem jak silny trzeba mieć organizm, jak mocno znieczulony, by sobie z tym poradzić. Mój organizm sobie nie radzi.
 Dyskomfort jest podwójny, bo nie wiem w ogóle czy mam prawo pisać o tej książce. Może o świecie wyciągniętych z ognia, wypalonych, tylko im podobni powinni pisać. Co wie o poparzeniu ten, kto nie przeszedł przez ogień? Doświadczenie jest nieprzekazywalne. Jeśli jednak coś mnie ośmiela mimo wszystko do złożenia relacji z lektury, to fakt, że nie mam wątpliwości, że cień zbrodni, o której pisze, do której obsesyjnie wraca Kertész, dosięga także i mnie. Czy chcę tego, czy nie.