Dno oka

Marek Bieńczyk Medytacje migawkowe

Kiedy czytałem tę – dla mnie niezwykłą – książkę, przyszedł
mi do głowy obraz, który mogę sobie wyobrazić nawet jako
fotografię: oto widzę przed sobą grube, szare mury, coś się
za nimi kryje, może świat cały, jakaś nieprzenikniona zona.
Nie ma wejścia i tylko od czasu do czasu, tu i ówdzie, widać
drzwiczki czy okienka, nieco podobne do owego otworu
uchwyconego przez Bułhaka na wileńskiej ścianie i opisanego
w rozdziale „Wilno 1913”. Owe drzwiczki to fotografie / teksty
Wojciecha Nowickiego; przez nie da się do wewnątrz zajrzeć,
zdają się one przejściami-przewodnikami, które pozwolą coś
s t amt ą d zobaczyć.
Ten obraz nie jest czczą metaforą; wynikł po prostu
z doznania – które powstaje podczas lektury nie tak wielu
książek – że coś odsłania się przed nami i dochodzi do spotkania
z sednem tego, co nazywamy istnieniem, bytem czy
życiem. Nie w jakiejś ich najważniejszej prawdzie, w jakiejś
trwałej, jedynej istocie – takich zresztą nie ma; lecz w drobinie,
która nas smaga, budzi; w czystym, obnażonym uczuciu,
nagle migającym wśród słów, owiewającym nas w jednym
błysku swym ciepłem, ciepłem bólu, skupienia, rozpaczy,
zdziwienia, bliskości. Przychodzi ono nie wiadomo skąd, z jakichś
odkrytych w fotografiach zakamarków, marginesów,
szczelin, lecz od razu pożera czas dzielący tamto i teraz, chwilę
powstawania zdjęcia i chwilę, gdy się w nie wpatrujemy
oczami autora i przez jego słowa.
Fotografie oddychają, czy też mają swoje tchnienie. Możemy
doskonale objąć ich zawartość, to, co przedstawiają,
zgłębić ich kompozycję, umieścić je w dziejach sztuki, zrozumieć
emocje, jakie mogą wywoływać. Jeśli jednak nie
poczujemy na twarzy ich tchnienia, nie poczekamy na chwilę,
gdy je z siebie wypuszczą, przejdziemy mimo fotografii,
a niekiedy
w ogóle nie zwrócimy na nie uwagi. Dlatego
Wojciech Nowicki zgromadzone przez siebie zdjęcia – w większości
„amatorskie”, a jeśli „artystyczne” czy „profesjonalne”,
to niepopisujące się retoryką i wirtuozerią – zdaje się nie tyle
oglądać, ile kontemplować, oczekując momentu, gdy z ich głębi,
z ich czeluści, przypłynie fala.
Wyobrażam sobie, jak długo wpatrywał się w postać
zamkniętego, stojącego na łapach niedźwiedzia, w twarz rikszarza,
w oczy sybiraków; więcej, czuję te minuty, te godziny,
chcę w nich uczestniczyć, korespondencyjnie je dzielić. Kontemplacja
dawnych zdjęć, sprzed dziesiątków lat, narkotyzuje
teraźniejszość, powiększa ją i unosi, obmywa z wszystkiego,
co stoi na przeszkodzie bezpośredniemu doznaniu; Nowicki
daje nam wi ę c e j teraźniejszości, to jest podarunek tej
książki. Oglądający – muszę użyć słów patetycznych, lecz to
dla mnie tutaj ważne – ma czyste serce, romantycznie czyste
serce, i „patrzy w serce”; rozważne wywody, które prowadzi,
czerpią siłę z energii współodczucia. Serce to Mickiewiczowska
czy moja przenośnia; sam autor mówi o gardle, o tym, jak
coś w fotografii „chwyta go za gardło”, jak na chwilę zabiera
dech, „boleśnie doświadcza”, „ciśnie”, by mógł nastąpić „wyczekiwany
moment bliskości”, by mógł w nim wybuchnąć
„nienazwany niepokój”.
Zakratowany otwór, ślepe okno w wileńskim murze – niczym
obietnica przejścia i fatalność obwarowania zarazem.
Niekiedy widzę jego widmo na każdej niemal prezentowanej
w książce fotografii. Znak życia wbity w życia przeszkodę,
w opresję, w życia symulację czy zimną wobec życia obojętność.
Ruchy i odruchy istnienia w imadle świata, przemyślane
lub bezwolne próby wyrażenia swej obecności, wgniecenia
śladu, cały ciężar bycia tu. Dzieci w sierocińcu, niedźwiedź
w klatce (nikt u nas jak Mickiewicz nie rozumiał
bólu i milczenia zwierząt), rikszarz w sytuacji sługi, odaliska
w sztucznych dekoracjach, chłopi zamieszkali w kurnych
chatach, robotnicy sybiracy w warzelni soli (czy może, w ciągu
dalszym wyliczenia, trup w trumnie z okienkiem, twarz
uwięziona w fantastycznym nadmiarze włosów, a nawet zaciek
wżarty w ścianę z myśliwskim trofeum). Schronienie,
osłona, dekoracja, dom, siedlisko, klatka przechowują
w swych wnętrzach, strzegąc i uciskając zarazem, drżące istnienia
– książka Nowickiego uczy, że każdy byt, żywy czy
przedmiot, przedstawiony na fotografii jest d r ż ą c y – które
wbrew sobie, wbrew intencjom fotografa, nie przestają wysyłać
ku nam przekazu o własnym pojawieniu się, o własnym
przelotnym trwaniu. O trwaniu życia w śmierci i o trwaniu
śmierci w życiu.
*
Oftalmoskopia, badanie dna oka, przynosi wiedzę o stanie całego
ciała; naczynka krwionośne widziane in nuce informują,
jeśli umie się ich wygląd zinterpretować, o skrytych schorzeniach,
są dla ciała próbą rzeczywistości, wobec której milkną
wszelkie wcześniejsze domysły. Ten rodzaj r z e c z y wi s t e g o
badania uderza w tekstach Wojciecha Nowickiego. Szczegół,
konkret wyzwalają się u niego od nacisku fabuł, które można
każdej fotografii wmówić, od historii, w które można je wepchnąć;
znaczą mocno, przypominają, są bardziej wymowne
niż cokolwiek. Paski na koszulach, białe buty angielskiego
turysty, łyżniki i podłaźniki w chłopskiej ruderze, setki
drobiazgów układających się w mikrologiczną wyliczankę.
Myślałem, czytając te opisy, o Pani Bovary Flauberta, pisarza
bliskiego autorowi. Próba szaleńczej miłości, desperackiej
fantazji mającej zbawić to zakichane życie, i obok, niezależnie
i bezwzględnie, spocona skóra na zadzie konia, beznamiętny
świat nabrzmiałej materii.
Słowa w tej książce idą naprzód ostrożnie, uważnie,
w zwolnionym tempie. Są powstrzymywane, ważone (jak ingrediencje
do potraw, o których tak znakomicie Nowicki
pisze w innych miejscach), by dojść do serca rzeczy, na „dno
oka”, odrzuciwszy wszelkie, mówi autor, „nawarstwienia”,
„bełkotliwe języki”, a nawet, w razie konieczności, „historyczną
wiedzę”. Wówczas tylko może dojść do spotkania twarzą
w twarz z czyimś gestem czy z przedmiotem, można wydobyć
jego nagłą, bezpośrednią obecność. Wojciech Nowicki
jest pisarzem medytacyjnym; jego medytacje wyznacza delikatne
i eleganckie poruszanie się między kontemplacyjnym
wpatrzeniem się a – gdy trzeba – rozumowym dociekaniem,
sięgającym nieraz po odniesienia literackie czy fakty historyczne.
Kładzie na szalę dociekań różne, bogate w informacje
konteksty, w których może odczytywać swe fotografie, lecz nigdy
nie przytłacza nimi lektury; umie je stworzyć i, jeśli uzna
ich czczość, właśnie odrzucać. Myśli zbyt dorośle, by oceniać
ciężar detalu, konkretu, słowami z zewnątrz, mierzyć go historycznymi
zdarzeniami czy cytatami z dzieł filozofów albo
krytyków. Przywołuje, owszem, wielkich znawców fotografii,
Sontag, Barthes’a przede wszystkim, dlatego wszak, że są
pisarzami i czują tak jak on egzystencjalny konkret, i wiedzą,
że to on się ostatecznie liczy, a jeśli są, jak znakomita Urszula
Czartoryska, również teoretykami, to dlatego że przemawiają
oni jako żywo dotknięty świadek fotografii, poza własnymi
konceptami.
W dobre powieści wpisana jest często – na marginesach,
podskórnie, „przy okazji” – refleksja, czy raczej egzystencjalna
medytacja, nad samą powieścią, nad jej gatunkiem;
rykoszetem opowiada ona o świecie, o bohaterach w danej powieści
przedstawionych. W Dno oka, na którym spoczywa
kilkanaście fotografii z kolekcji autora, wpisana jest podobna,
dodatkowa medytacja, medytacja nad fotografią jako
taką, jako sztuką i jako fenomenem; medytacja, czy raczej
medytacje, dostarczające z rozdziału na rozdział niepewnej,
doświadczalnej, zdobywanej dzięki kolejnym spojrzeniom
rzucanym w zdjęcia, wiedzy o samym bycie fotografii. Jej
wartością, a także urokiem jest to, że powstaje ona na naszych
(tym razem) oczach, wykształca się na żywo z impulsów
przychodzących z oglądanych zdjęć. To fascynująca wiedza
migawkowa, litania zaklęć, inkantacje artis photograficae,
toczące się ze strony na stronę, uwznioślające każdą zamieszczoną
fotografię, przynoszące fragmenty kolejnych ustaleń,
które nigdy się w pełni nie wyczerpią, gdyż definiowanie fotografii
jest nieskończonym ćwiczeniem egzystencjalnym, a nie
czystą analizą gatunkową. Jest choćby wyszukiwaniem prawdy
w kłamstwie, odbieraniem celu zamiarom – jak bowiem
autor pokazuje, mało co tak dobrze mija się z założonym celem,
jak intencja fotografa.
Od fotografii kolonialnej po frenetycznie długie włosy Anny
Csillag bis, od karnie siedzących dzieci w sierocińcu i równo
stojących dziecięcych muzyków, od przywartych do siebie
mężczyzn w warzelni soli, od starców otoczonych lawiną
nędznych przedmiotów, od wzbudzającej litość (czy podniosłe
zażenowanie) elegancji pań i panów pozujących na tle lasu po
udawaną odaliskę, od ślepego okna w ścianie po prześwietlone
cienie, od nacieku na murze po zebrane w nadmiarze
przedmioty i po naddarte, poplamione klisze – w kolekcji
Wojciecha Nowickiego głośno mówi o sobie cała niezdarność
istnienia. Tym bardziej niezdarnego, im bardziej starannego,
pieczołowicie przygotowującego się do ujawnienia siebie.
Te zdjęcia pokazują dobitnie to, co w fotografii wydaje mi się
zasadnicze: jak bardzo jesteśmy więźniami siebie, własnego
ciała, własnej formy, i jak nieuchronnie jesteśmy zarazem naszego
ciała eksponentami. Ale ciała, uchwycone na zdjęciach,
mają tę jedną zbawienną możliwość: możliwość złożenia
odrębnego świadectwa, które ktoś zechce (lub nie) z nich wydobyć,
z nich wypisać.
Po wypisach Wojciecha Nowickiego poczułem się Gargantuą,
przeczytałem jedno Dno oka, a połknąłem dwanaście,
a może i tysiąc sto dwadzieścia jeden innych książek.
(...)