Kto znajduje, źle szukał

Wstęp

Aglaję Veteranyi poznałam w Zurychu. Pracując nad tą książką,
chwilami zapominałam, że było to dopiero po jej śmierci. Nie dają
mi spokoju miejsca i obrazy, wciąż chcą się snuć nowe opowieści.
Jej mały pokój w kamienicy niedaleko jeziora zawalony książkami,
na ścianach notatki, wycinki z gazet, zdjęcia, wszędzie porozkładane
kiczowate bibeloty, pióra, kamienie. Kawiarnie, w których
toczyła się duża część jej życia. Café „Federal” na zuryskim dworcu,
z jarmarczną muzyką, tamilskimi kelnerami i ludźmi czekającymi
na pociąg albo nieczekającymi już na nic, tylko drzemiącymi nad
kieliszkiem wina. Kawiarniany ogródek mieści się w wytwornej hali
dworca. Dobry Bóg nie zagląda tam w notatki, a nad piszącą czuwają
dwa anioły. Jeden, gumowy, kolorowy, o pełnym, matczynym
ciele, unosi się wysoko pod kopułą. Drugi przybrał postać pięknej
tajemniczej staruszki. Siwe włosy ma zebrane w kucyk przewiązany
niebieską wstążką, często nosi kwiecistą spódnicę i niebieski sweterek.
Trudno określić jej wiek. Zatacza po dworcu koła, pchając przed
sobą wózek, czasem w nim siedzi i z uśmiechem obserwuje krzątaninę
wokół. To Aglaja odkryła jej anielskość. Restauracja „Schlauch”,
dobrze schowana, choć w centrum starówki – miejsce spotkań
z Christianem Seilerem, kompanem z Schauspiel Gemeinschaft. Kawiarnia
„Schober” i słodkie chwile z przyjaciółką Gabrielą Markus
w lokalu bijącym rekordy świata w kiczowatości plastikowego kwiatowego
przepychu i pucołowatych aniołków. Legendarna restauracja
„Kronenhalle”, w której Friedrich Dürrenmatt, Catherine Deneuve
i Marc Chagall biesiadowali pod obrazami Miró i Matisse’a, a Aglaja
umawiała się z krytykiem literackim Wernerem Morlangiem. Tu
spotkała się też z Hertą Müller. Cmentarz Manegg, na którym tak
chętnie się ukrywała, w pałacu pod gałęziami starego drzewa, pod
okiem podążającego w nieznane kamiennego anioła.
Obrazy przesuwają się jak w kalejdoskopie. Solidne, ciężkie buty
Aglai, przeciwieństwo delikatnych szpilek, w których jako młoda
dziewczyna występowała w variétés. Specjalnie je eksponowała, jakby
miały ją przywiązać do ziemi. Aglaja płynąca niczym okręt w swoim
ciele, zmysłowa, pociągająca, wypełniająca przestrzeń – wszyscy
tak o niej mówią. W szkole teatralnej uczyła, jak ważna w grze jest
cielesność. Studenci pamiętają jej piękne, dziecięco delikatne stopy
– bo na zajęciach zazwyczaj była boso – i często powtarzane
zdanie o konieczności „uziemienia”. Jej ulubione kolorowe długopisy
w kształcie rybek, pasja notowania wszędzie, gdzie się dało, by
potem, gdy uznała tekst za dojrzały, wstukać go do komputera. Jej
zeszyt, w którym zapisywała chwile i zatrzymywała słowa, usiłując
zrozumieć matkę, udaremnić odejście ojca, uchwycić pogrążanie się
w chorobie swojego mistrza Hannesa Bechera czy umieranie ukochanej
ciotki. Pocztówki, które namiętnie projektowała, aby móc
obdarowywać nimi przyjaciół, i które stawały się też „wizytówkami”
jej występów. Uśmiech i głos małej dziewczynki
– ciekawskiej i okrutnej, tak jak jej teksty, pod powierzchnią naiwności często
przerażająco brutalne. Zaraźliwy, perlisty śmiech, utrwalony w wywiadach
i na kasetach wideo ze spektakli, i niepohamowana radość,
kiedy oznajmiała wszem i wobec, że napisała w końcu coś, co się
jej podoba, co nie jest „cienkie”.
Jako że ta „obejmowaczka świata” namiętnie kolekcjonowała ludzi,
opowieści toczą się bez końca. O tym, jak potrafiła słuchać, jak była
bez reszty obecna w rozmowie, jak bez ogródek przechodziła do
sedna sprawy, żałując czasu na czczą paplaninę i wprawiając rozmówców
w osłupienie. O tym, jak peszyła otoczenie anarchistycznymi
zachowaniami, wynikającymi może nawet nie tyle z buntu
przeciw konwencjom, ile z ich nieznajomości. O intensywności jej
związków i przyjaźni, rodzących prawie zawsze wspólnotę pracy,
która była jej życiem. O talencie do przyjaźni i darze „wyłamywania”
w ludziach zabarykadowanych drzwi. O jej zaborczości. O tym, jak
potrafiła zamieniać codzienność w święto, nawet w czasach kiedy
musiała żyć bardzo skromnie. Na nudę w jej towarzystwie nie było
miejsca. O talencie do dramatyzmu w życiu – jak kłótnie, to z gromami
– o ucieczce przed powagą. O darze konstruktywnej i bezpośredniej
krytyki, pozbawionym zawiści zaangażowaniu w pracę
innych. O jej perfekcyjnym, scenicznym niemieckim, bez akcentu,
„bez pochodzenia”. O nękającym ją całe życie lęku, że bliskim osobom
może przydarzyć się coś złego, i rozpaczliwych telefonach, żeby
zapytać, czy spóźniający się aby na pewno żyje. O inscenizowaniu
każdej chwili, szalonym i barwnym, o namiętnie uprawianej autokreacji
– co fascynowało i irytowało. O tym, jak z przedwcześnie
dojrzałej nastolatki, w procesie gromadzenia wiedzy i samopoznania,
zaczęło się wykluwać dziecko. O Aglai Veteranyi, kobiecie baroku
i dziewczynce, która nie chciała się znowu zestarzeć.
Wiem, że namiętnie słuchała Marii Tănase, rumuńskiej Edith Piaf
ukochanej przez ciotkę i matkę, że bawił ją Karl Valentin, wystąpiła
nawet z jego skeczami. Odkąd odkryła świat książek, towarzyszył
jej Kafka, zwłaszcza opowiadanie Przed prawem, zaczytywała się
Ionesco, Charmsem, Beckettem, Toporem. Odkryła dla siebie Rora
Wolfa, mistrza nieopowiadania i zwodzenia czytelnika, który w NRD
pracował jako robotnik na budowie, a po wyjeździe na Zachód zaczął
tworzyć surrealistyczne kolaże i teksty. Wciągnął ją świat małej
prozy Szwajcarki Adelheid Duvanel, której bohaterowie urodzili
się z za dużą duszą, a ona ratowała ich godność w absurdzie. Nie
mogła oderwać się od Ściany Austriaczki Marlen Haushofer, utonęła
w tej niezwykłej kobiecej robinsonadzie. Podziwiała Petera Bichsela,
czujnego i ironicznego obserwatora życia politycznego Szwajcarii,
wiernego postawie „wiecznego dyletanta”, odrzucającego dorosłość,
jeśli dorosłość oznacza, że „ma się odpowiedzi bez pytań”. To on
pojawił się w jej tekstach jako ten, który wadzi się z dobrym Bogiem
i odwołuje swoją śmierć. Wpatrywała się w obrazy René Magritte’a,
belgijskiego malarza słów i rzeczy. Od nich wszystkich uczyła się
podważać nawyki myślowe, pokazywać, jak łatwo zacierają się granice
między rzeczywistością a snem i fantazją. Prowokowała do
zastanowienia się, czy patrzeć znaczy naprawdę widzieć. Uważnie
obserwowała, co język robi z nami i my z językiem.
Mój pierwszy kontakt z Aglają to Dziecko w mamałydze i dziennikarka
„Gazety Wyborczej” Anna Fostakowska, której miałam posłużyć
za tłumaczkę i przewodniczkę po Zurychu i jego literackim
oraz aktorskim mikrokosmosie. To właśnie podczas tej wspólnej
niezwykłej podróży śladami Veteranyi po raz pierwszy tak intensywnie
odczułam jej obecność. Obie z Anią byłyśmy zafascynowane
zaangażowaniem dawnych przyjaciół i znajomych Aglai w opowiadanie
o niej, opowiadanie nie hagiograficzne, maskujące zranienia
czy sprzeczki, lecz ciepłe, serdeczne, pragnące przede wszystkim
„ocalić ją od zapomnienia”. Aglaja wciągnęła nas w niekończące się
rozmowy, podarowała coś cennego. Dla Ani przygoda ta zaowocowała
bardzo osobistym biograficznym tekstem do „Wysokich
Obcasów”. Ja zostałam w Zurychu z rozpoczętymi rozmowami,
z ludźmi, których chciałam znowu zobaczyć. Coraz bardziej fascynowała
mnie przemiana Moniki Giny w Aglaję – dziecka cyrku,
tancerki variétés w świetną pisarkę i niesztampową aktorkę. Byłam
pod wrażeniem jej żelaznej woli i determinacji, by ukształtować
siebie na nowo, a także jej niezwykłej umiejętności istnienia między
sceną a piórem, o której tak opowiedziała w wywiadzie: „Aktorka
chce wybujałości, a autorka abstrakcji. Tak mi się czasem wydaje.
Jedna chce przekonać drugą o swojej racji. Aktorka chce traktować
język jak ciało, a autorka chce traktować ciało jak język. To
jest nierozwiązany problem, ciągłe pertraktacje”. Jej teksty ukryte
w komputerze i piętrzące się na strychu coraz bardziej domagały
się wyciągnięcia na światło dzienne.
(...)