Czarny statek

Część pierwsza

1.

Kerim pamiętał ten rytuał. Matka zwoływała braci. Razem
wynosili stary, wystrzępiony od prania wełniany koc i rozkładali
go na ziemi. Czasem rozkładali też gazety. Stawiali na
środku garnki i misy i siadali wokół jak przy ognisku. Mieli
łyżki, ale ponieważ najczęściej byli sami, jedli palcami. Każdy
nabierał, ile chciał, bez wahania sięgał do garnków.
W chwilach słabości Kerimowi wydawało się, że wspomnienie
takiego sposobu jedzenia było wszystkim, co zostało
mu po rodzinie. Bo gdy o tym myślał, widział ich wyraźnie
jak nigdy. Matka – zawsze z nimi była, ale nie przypominał
sobie, żeby kiedykolwiek jadła. Jej ręce i szczupłe przedramiona
wyłaniające się spod podciągniętych rękawów. Imat,
który był drugi po nim w kolejności, chudy i blady, ryż brał
małymi porcjami i nawet okrę wybierał według wielkości,
a potem z wahaniem, jakby miał poranione wargi, wkładał
ją do ust. Ali natomiast bardziej przypominał jego, Kerima,
i ojca. Wiecznie głodny, zawsze blisko matki, sięgał po jedzenie
zza jej pleców. Jadł chętnie i dużo jak na swój wiek.
W końcu przed oczami stawał mu także ojciec, zwykle zmęczony
po długim dniu pracy. Kiedy siadał, ciężki, wydęty
brzuch sprawiał, że jakby zapadał się w sobie. Miał cienie
pod oczami, widać je było wyraźnie w blasku migoczącego
telewizora. Siedział zwrócony w stronę rodziny, zerkając na
ekran nad ich głowami, małomówny, ale nie obojętny – takim
go zapamiętał.
Ojciec prowadził małą restaurację położoną u wylotu
z miasta. Właściwie była to ledwie buda, zastawiona drewnianymi
ławami i krzesłami, dach miał w jednym miejscu
wielką dziurę, zasłonili ją prowizorycznie matą. Z biegiem
czasu mata zwietrzała i zaczęła przepuszczać światło, zwłaszcza
wczesnym wieczorem. To było przyjemne, ale nikt poza
Kerimem tego nie zauważał.
Większość gości stanowili przejezdni, zatrzymywali się w
drodze przez tę górzystą okolicę. Restauracja znajdowała się
w pobliżu ważnego traktu, którym można było dotrzeć z jednego
końca kraju na drugi. Pamiętał żółtawobrązowe pomieszczenie,
gwar głosów, smugi dymu nad głowami gości.
W pobliżu maty dym wypełniał promienie światła jak szklane
naczynia. Matka była bardzo niezadowolona, że dziury
nie załatano fachowo. Ale ojciec nie miał czasu. Jego życiem
było gotowanie, i tak naprawdę tylko to go zajmowało.
Zanim Kerim rano wyszedł do szkoły, pracował. Przygotowywał
małą kuchnię w przybudówce. Dzień zaczynał
się o czwartej, bo wtedy zjeżdżali się taksówkarze. Mieli
w restauracji zniżki, za to od czasu do czasu przywozili ojcu
towar. O tej porze serwowano rosół albo szaszłyk z podrobów.
Taki był zwyczaj; później w ciągu dnia goście mieli
do wyboru kurę albo baraninę w rosole. Do tego zawsze
ryż, gotowany w ogromnych ilościach w wielkim, czarnym
kotle. Regularne mieszanie, opróżnianie i napełnianie go na
nowo ojciec cedował na Kerima, kiedy podrósł, pilnował też
wymiany butli gazowych, które dostarczał na drewnianym
wozie małomówny mężczyzna. To było nieco droższe niż
samodzielne zawożenie ich i odbieranie, ale dostawca podłączał
je i od razu sprawdzał szczelność zaworu. Kerim znał
go od zawsze, lecz zamienił z nim nie więcej niż kilka zdań.
Odkąd pamiętał, jego życie obracało się wokół jedzenia.
Nie lubił tej pracy i całego rytuału. Czasem obserwował ojca,
jak pochylony, sapiąc z gorąca w wąskiej kuchni, błyskawicznie
przygotowuje niezliczone ilości talerzy, które matka pół
godziny później zbierze. I już jako dziecko miał pewność,
że nigdy nie będzie chciał tego robić.
Za budą stała szopa bez okien i z blaszanym dachem,
szlachtowano w niej zwierzęta, kiedy zabrakło mięsa. Kerim
rzadko wchodził do ciemnego pomieszczenia, nie znosił
panującej tam duchoty i smrodu. Pośrodku na kupie leżały
odrąbane baranie łby, każdy z otwartymi, szklistymi oczami
i wystawionym językiem. W szopie pracowało kilku chłopców
z rodzin biedniejszych sąsiadów. Czyścili łby, odcinali
języki. Ojciec pokazał Kerimowi, jak to się robi: język trzeba
było wyciąć przez miękkie miejsce w dolnej szczęce, wyjmowanie
go przez pysk byłoby zbyt mozolną dłubaniną.
Chłopcy mieli brudne spodnie i poplamione krwią koszule.
Długie języki wrzucali do blaszanych mis. Zaciekawieni podnieśli
oczy, ale nie odezwali się. Słoneczne światło padło na
ciemną ziemię długim promieniem, wydawało się, że niesie
ze sobą chmary much.
To nie była, według ojca, praca dla Kerima, jego pierworodnego.
Gotowania uczył go, kiedy tylko nadarzyła się
okazja. Ale syn chodził regularnie do szkoły. Ojciec miał też
pomocnika, gdy Kerima nie było, starym pikapem jeździł
z nim na bazar.
Rodzice zrobiliby wszystko, by zapewnić mu dobre wykształcenie.
Dlatego ojciec patrzył niechętnym okiem, kiedy
Kerim zaglądał do szopy i przypatrywał się chłopakom.
Może obawiał się, że ta przygnębiająca, wykonywana w milczeniu
czynność mogłaby na niego jakoś wpłynąć, zepsuć
go. Kerim dorastał w przekonaniu, że jest przeznaczony jeśli
nie do rzeczy wielkich, to na pewno lepszych.
Już jako mały chłopiec był gruby. Początkowo niespecjalnie
rzucało się to w oczy, w sąsiedztwie było dużo pulchnych
dzieci. Ale szybko zostały w tyle. Mając siedem
lat, był najgrubszym dzieckiem w całej okolicy. Matka często
napominała go, by nie wyjadał resztek. Wyrzucała go
z domu, żeby więcej się ruszał. Ale robiła to ukradkiem,
starając się nie zwrócić uwagi męża. Bo ojciec Kerima był
gruby jak trzech mężczyzn razem wziętych i w ogóle mu
to nie przeszkadzało. Z natury niewysoki, raczej drobnej
budowy, miał delikatne nadgarstki i kostki. Ale jedzenie
całkowicie go zmieniło.
Matka poznała go, kiedy ważył pięćdziesiąt kilo mniej.
Z upodobaniem wplatała te wspomnienia w wieczorne rozmowy.
Mrużyła migdałowe oczy, a jej twarz rozjaśniał wyraz
zadowolenia. Przypominając sobie później jej opowieści,
Kerim rozumiał to, czego wówczas nie mógł wiedzieć: to był
jedyny, nieznaczny przejaw braku szacunku, na jaki matka
sobie pozwalała – i rozkoszowała się nim w całej pełni. Ojciec
tymczasem przeżuwał kolację, uśmiechał się pobłażliwie,
siedząc na wyłożonej poduszkami ławce, i jak zwykle
ciężko oddychał.
– Był chudy jak dziecko, kiedy spotkałam go pierwszy
raz – mówiła. – Chudy jak nasza koza, wiecie która, ta mała,
szara…
Bracia słuchali uważnie opowieści matki, choć dobrze je
znali. Ale dla nich była to okazja zobaczenia innego ojca.
W każdym razie próbowali. Rzucali ukradkowe spojrzenia
w stronę sapiącego mężczyzny, pilnując się, by tego nie zauważył.
A jednak rozpoznanie w nim takiego, jakim opisywała
go matka, wydawało się prawie niemożliwe.
– Musiałam go namawiać do jedzenia – opowiadała. –
Wyglądał, jakby umierał z głodu. Ale cokolwiek ugotowałam,
ledwie skubał. Jak myszka. Nic nie znikało.
Kerim znał ojca jako człowieka małomównego. Nawet
w kuchni wydawał jedynie polecenia i tłumaczył tylko to,
co konieczne. Ale dobrze pamiętał poczucie bezpieczeństwa,
jakie mu dawał. Gdy szli w południe uliczkami miasta, ojciec
rzucał na mury wielki cień. Trzymał syna mocno za rękę,
więc Kerim nie mógł od tego cienia uciec nawet wówczas,
gdy zostawał w tyle i ojciec musiał go ciągnąć.
Nie potrafiłby powiedzieć, czy jego rodzina była w sąsiedztwie
lubiana. Szanowali ojca z pewnością, to zapewniało
prowadzenie restauracji. Ale na ulicy traktowali go
zawsze z uprzejmym dystansem. Może miało to związek
z jego pochodzeniem: był z rodziny alawitów. Kerim niewiele
o tym wiedział, bo ojciec rzadko opowiadał. Mieszkali
w tureckiej prowincji Tunceli; już sama ta nazwa brzmiała
bajkowo.
– Wieś leżała wysoko w górach – wspominał ojciec. – Była
jak jaskółcze gniazdo, wiodła do niej niewidoczna z dołu
ścieżka. To było bardzo ważne, dzięki temu normalni muzułmanie
nie mogli do nas dotrzeć. Chaldejczycy też tak
żyli, wszyscy, którzy byli inni. Ale my musieliśmy jeszcze
strzec się władzy państwowej. Raz do wsi przyjechał policjant.
Rozejrzeć się. Ludzie pokazali mu domy i miejsce,
w którym wszyscy mężczyźni i wszystkie kobiety zbierali się
na modlitwę i tańce. Kiedy zakończył oględziny, zwrócił się
do starszego wioski: „Nie macie meczetu”. „Ale mamy dom
modlitewny”, odpowiedział starszy. „Musicie mieć meczet,
zbudujmy go” –, naciskał policjant. Starszy zamyślił się, najwyraźniej
była to propozycja. Więc powiedział: „Potrzebujemy
szkoły dla dzieci, potrzebujemy książek i nauczyciela”.
Policjant pokręcił głową:. „Zbudujcie meczet, a może kiedyś
dostaniecie też szkołę”.
Takie historie ojciec opowiadał rzadko. Także to, czego
nauczył się jako dziecko, przekazywał synom nie wprost:
poczucie, że nigdzie tak naprawdę nie przynależy. Kerim
zazdrościł kolegom ze szkoły religijnych rytuałów. Rodzice
spodziewali się po nim czegoś innego, bo sami prawie się
nie modlili. Co nie było niczym niezwyczajnym; w wielu
rodzinach modlono się tylko w święta. A jednak wiara wydawała
się tam czymś oczywistym, a przynajmniej bliskim.
We własnym domu Kerim widział tylko pozory: żeby nie
narazić restauracji na straty, ojciec dopasowywał się do muzułmańskich
nakazów. Czasem chodził nawet do meczetu.
Największym ustępstwem było kupowanie żywego barana
na Święto Ofiar. Szlachtując go, skrupulatnie przestrzegał reguł:
kładł zwierzę głową w stronę Mekki, wypowiadał modlitwę
i czekał, aż całkowicie się wykrwawi, zanim rozdzielił
największy kawał mięsa między okolicznych biednych, którzy
co rok zbierali się na podwórzu przed restauracją. Byli
wśród nich rodzice chłopców pracujących w szopie.
Dużo później Kerim zrozumiał, jakim sprytem ojciec
musiał się wykazywać, by nie dać poznać, kim naprawdę
był: człowiekiem niewierzącym. Nierzucające się w oczy
imiona wszystkich dzieci, stosunek do sąsiadów to były jego
sposoby na upodobnienie się do otoczenia. Żył dla rodziny
i dla restauracji, sprawy ducha były mu obce. Pewnego razu
Kerim, miał wtedy może sześć lat, zaczął się modlić w kącie
obok kuchni, naśladował kolegów, chociaż nie wiedział, co
mówić ani ile razy się pokłonić. Ojciec, który potrzebował
pomocy w kuchni, wyszedł go szukać i zakończył tę próbę,
potraktował jak głupią dziecięcą zabawę.
Kerim dobrze pamiętał, że tamtego dnia na podwórzu
stało zwierzę ofiarne. Tym razem była to ciemnobrązowa
krowa. Obserwował ją przez godzinę ze schodków prowadzących
na tylne podwórze. Przywiązana do drewnianego
pala, skubała pojedyncze wyschnięte kępki trawy, zataczając
powolne kręgi. Sznurek okręcał się wokół słupka, promień
okręgu był coraz mniejszy. Ale nie zauważała tego, nawet
gdy naprężała sznurek, wyciągając głowę. W końcu zaplątała
się tylną nogą. Lecz nie potrafiła się cofnąć. Stała więc przy
palu z jedną nogą uniesioną i gapiła się przed siebie. Raz zaryczała,
zamilkła jednak natychmiast, schyliła ciężką głowę,
jakby dalej chciała się paść. Ale nie dosięgła ziemi.
Kerim nie poruszył się. Oparty o wykrzywioną poręcz,
z góry patrzył w milczeniu na zwierzę. Lecz groteskowy
widok, jaki przez kolejne pół godziny przedstawiała sobą
zaplątana krowa, wcale go nie bawił. Wspomnienie tego
zdarzenia długo go nie opuszczało. Miał nadzieję, że krowa,
może przypadkiem, może powodowana bólem, odwróci się
w drugą stronę. Czekał długo i bez współczucia. Ale ona
tego nie zrobiła. Tylko raz wydawało się, że rozwiązanie jest
blisko: Muchy obsiadły jej oczy, potrząsnęła wielką głową,
by się ich pozbyć. Sznurek trochę się poluzował. Wystarczyłoby
zrobić nad nim jeden jedyny krok, znów mogłaby
się swobodnie poruszać, mogłaby nawet zmienić kierunek.
Ale krowa znieruchomiała na chwilę, a potem ruszyła do
przodu. Tym razem zaplątała się na dobre.
(...)