Żyliśmy jak ludzie wolni

Rozmowa z Siergiejem Kowalowem

Urodził się pan w 1930 roku. W roku 1947 miał pan siedemnaście lat, kończył szkołę i wybierał się na studia, był pan niemal dorosły. W Związku Radzieckim po krótkotrwałym okresie względnej swobody po wojnie nadchodziła nowa fala stalinizmu. Kiedy po raz pierwszy usłyszał pan złowieszcze określenie „rok 1937”, kiedy zetknął się pan z pojęciem terroru stalinowskiego? Czy słyszał pan, żeby te określenia pojawiały się w rozmowach dorosłych, choćby rodziców u pana w domu?

Dla ludzi Zachodu wiele spraw z ówczesnej radzieckiej historii pozostaje niezrozumiałych. Polacy nie są może w pełni ludźmi Zachodu, ale jak sądzę, podobnie jak Zachód nie rozumieją do końca atmosfery panującej w Związku Radzieckim tamtych lat. Mojej rodziny terror stalinowski bezpośrednio nie dotknął. Nikogo z bliskich ani kuzynów, nikogo z rodzeństwa rodziców, w każdym razie nikogo z tych, których znałem, nie sądzono, nikt nie trafił do łagru. To w najbliższym kręgu, ponieważ jest mało prawdopodobne, żeby uchowali się wszyscy z dalszej rodziny, której nie znam osobiście. Tak dobrze jednak nie było.

Otwartych i szczerych rozmów na ten temat i w tamtym czasie, to jest w czasie wojny i tuż po wojnie, nie pamiętam. Kiedy wybuchła wojna Niemiec ze Związkiem Radzieckim, którą u nas nazwano wielką wojną ojczyźnianą, miałem jedenaście lat, więc nie byłem już taki mały i sporo spraw mnie interesowało. Ale rozmów o polityce z pewnością nikt w domu nie prowadził. Ojciec i w jeszcze większym stopniu matka mieli pewne doświadczenie polityczne. Rozmawiali, niczego właściwie nie kryjąc, o faktach, ale nigdy nie pozwalali sobie na oceny. Nie wiem, co to właściwie było – intuicyjna ostrożność czy strach.

Ale oczywiście oficjalna atmosfera patriotycznej mobilizacji wywarła silny wpływ na nasze pokolenie. Pamiętam na przykład historię mojego, niestety nieżyjącego już przyjaciela, poważnego uczonego, z którym prowadziliśmy badania biologiczne, Lewona Michajłowicza Czajłachiana. Jego rodzice w czasach już znacznie spokojniejszych opowiadali, wspominając przy tym niewiarygodny strach tamtej epoki, jak to Lew, może sześcioletni, wdał się w dyskusję polityczną ze swoim dziadkiem, wierzącym Ormianinem. Wykazywał się przy tym wzorowym patriotyzmem socjalistycznym, którym karmiono w Związku Radzieckim wszystkie dzieci. Dziadek na wiele spraw miał inny pogląd niż wnuczek i kiedy chłopiec poczuł, że dziadek jednak wychodzi z dyskusji zwycięsko, powiedział: „Aaa, skoro tak, to ja powiem, gdzie trzeba, o wszystkim, co ty tu mówisz”. Rodzice okropnie się wystraszyli. Co tu robić? Przecież małe dziecko może spełnić groźbę, tym bardziej że wzorem dla całego kraju był wtedy Pawlik Morozow, który doprowadził do aresztowania rodzonego ojca. Niewykluczone więc, że moi milczący rodzice mieli podobne obawy. Chociaż muszę powiedzieć, że nigdy jakimś szczególnym aktywistą i patriotą nie byłem.

Moja matka potrafiła pięknie i wyraziście milczeć i już samo to jej milczenie miało na mnie wielki wpływ. Pamiętam takie zdarzenie z wczesnego dzieciństwa, ten epizod ma bezpośredni związek z 1937 rokiem. W 1936 roku przeprowadzano pierwsze wybory, w których nie było „liszeńców”, czyli obywateli pozbawionych praw wyborczych. Po uchwaleniu stalinowskiej konstytucji w 1936 roku głosować mogli i musieli wszyscy. Całe nasze ówczesne życie odbywało się przy akompaniamencie krzyków dochodzących z kartonowego głośnika wiszącego w mieszkaniu na ścianie. To była taka wczesnoradziecka namiastka odbiornika radiowego. Pokazując ten głośnik, spytałem kiedyś matki: „Mamo, cały naród radziecki się cieszy, jest radosny, a ty czemu nie jesteś radosna?”. Mama popatrzyła na mnie dość srogo i odparła: „Poszłam głosować”. Powiedziała to spokojnie, ale tak, żebym zrozumiał, że rozmowa na ten temat jest już zakończona. Ale ja nie dawałem za wygraną i drążyłem: „No tak, poszłaś głosować, ale nie jesteś radosna. Dlaczego?”. I wtedy mama zdjęła okulary, popatrzyła mi prosto w oczy i sylabizując, bardzo powoli sylabizując, powtórzyła: „Poszłam głosować. Czy to dla ciebie jasne?”.

Ogarnął mnie potworny wstyd. I wie pan, to ostre poczucie wstydu pamiętam do dzisiaj. Nie mogę właściwie powiedzieć, skąd się wzięło. Chyba wstydziłem się, że stałem po stronie tego natrętnego pudełka, które wmawiało nam krzykliwym tonem, że wszyscy razem coś świętują. Ale to było kłamstwo, nikt się nie cieszył i nikt niczego nie świętował – ani rodzice, ani sąsiedzi – i ja to przecież widziałem. Zapytałem, dostałem odpowiedź, którą dorośli dali mi do zrozumienia, że tej rozmowy nie należało dalej prowadzić. Dzieci bywają wrażliwsze, niż sądzimy, nie zawsze i nie wszystko rozumieją, ale często wyczuwają więcej, niż nam się zdaje. Odwoływałem się do tego propagandowego głośnika, ale zdaje mi się, że nie bardzo go lubiłem – za ten krzykliwy ton niedopuszczający żadnej dyskusji, żadnej interpretacji. Klasyczny ton obrzydliwej radzieckiej propagandy.