Tropiciel złych historii

Rozmowa z Martinem Pollackiem

Elfriede Jelinek napisała sztukę Rechnitz (Anioł zagłady), była wystawiana w Polsce, teraz wyszła w książce Moniki Muskały Między Placem Bohaterów a Rechnitz. Austriackie rozliczenia, w tłumaczeniu autorki.

To jest sprawa symboliczna dla Austrii, piękna miejscowość nad granicą węgierską, jakieś dwadzieścia pięć – trzydzieści kilometrów stąd, produkują tam bardzo dobre wino. Pod koniec wojny, już w 1945 roku, Niemcy przyprowadzili tam dużą grupę węgierskich Żydów. Byli oni już bardzo zmęczeni czy starzy, głodni, dalej nie mogli iść. Nie chcieli ich pędzić aż do Mauthausen, bo po co im kłopot? Zabili ich. To było w ostatnim momencie, front radziecki już się zbliżał, idiotyczne. Wrzucili do dołu sto osiemdziesiąt – dwieście osób, a na koniec zabili tych, którzy ich zakopali.

Dziwne, że tego grobu do tej pory nie odnaleziono.

Mimo że niektórzy sprawcy są znani. Wprawdzie zdążyli się ulotnić, procesu nie było, ale wiadomo kto to. Grób musi być bardzo blisko miasteczka, nie gdzieś w lesie, nie wiadomo gdzie, jednak po wojnie absolutnie nikt nie chciał wskazać miejsca. Kiedyś, zanim jeszcze postawiono pomnik, wygłosiłem w Rechnitz mowę na temat tej zbrodni.

Dziwne też, że nikt się nie wyłamał?

Zmowa milczenia. Sprawę nagłośniono bodajże w latach siedemdziesiątych. Wybuchł skandal. Nie wykluczam, że teraz to już naprawdę nikt nie wie, wiele osób nie żyje. Ale po wojnie i długo po wszyscy mówili: „Nie wiemy”. Na pewno niektórzy wiedzieli, ale co w takiej sytuacji można zrobić?

Dla Żydów ten cmentarz jest bardzo ważny, i tu wracamy do Ojcobójcy i sprawy Halsmanna, w której tak ważne było, żeby połączyć czaszkę z ciałem. Ciało powinno być pochowane w komplecie, więc nawet gdyby ktoś wskazał miejsce, traktowano by je jak cmentarz, nie można by tam kopać, skomplikowana religijnie sprawa. Ale i tak chciano by się dowiedzieć, gdzie to jest.

Teraz w Rechnitz stoi tylko pomnik, miejsce pamięci, można pod nim zorganizować jakąś uroczystość.

Monika Muskała pisze, że kiedy tam pojechała nikt nie potrafił jej wskazać nawet miejsca po spalonym zamku, w piwnicach którego trzymano sześciuset robotników przymusowych. Ściągnięto ich do budowy wału południowo-wschodniego, który miał zatrzymać Armię Czerwoną. To stamtąd wyciągnięto ofiary późniejszej masakry, której dokonali goście z przyjęcia hrabiny Margit von Batthyány z domu Thyssen-Bornemisza. Byli to lokalni notable z NSDAP, SS, gestapo, Hitlerjugend. Żydów torturowano i zamordowano w pobliskiej w stodole. Sacha Batthyány, dziennikarz, potomek rodziny, w nowo wydanej książce A co ja mam z tym wspólnego? podaje inne szczegóły.

Wokół tego wydarzenia powstały też legendy. Istnieje wersja, że w zamku odbyło się takie przyjęcie dla Niemców, a potem wszyscy, pijani poszli znęcać się nad Żydami i ich zabijać. Ta wersja jest właśnie podstawą tego pięknego, mocnego, sugestywnego tekstu Jelinek, ale czy tak było naprawdę, mam swoje wątpliwości. To że hrabina Batthyány nie była w porządku nie ulega kwestii, była związana z Gestapo, ale reszta tej historii…?

W każdym razie Jelinek pisze tym w duchu. To jest literatura piękna, zmowa milczenia natomiast jest faktem niezbitym.

Muskała pisze, że Rosjanie, którzy wkroczyli do Rechnitz kilka dni po masakrze dość szybko trafili na dwadzieścia jeden grobów, w każdym leżało dziesięć–dwanaście wychudzonych, posiniaczonych ciał, na których widoczne były krwiaki. Po pobiciu Żydzi byli zabici z broni maszynowej lub strzałem w głowę. Groby otwarto 5 kwietnia 1945 roku, raport ukazał się w rosyjskiej prasie. Mimo to nie wiadomo, gdzie są?

Nie. Parę lat temu próbowano z samolotu zlokalizować to miejsce. Teraz są niesamowite możliwości techniczne, ale to jest zabudowany teren, grób może być pod parkingiem czy płytą z betonu, wtedy radar tego nie wykryje. W każdym razie nic nie znaleziono.

Wiem, że Rosjanie tuż po wojnie znaleźli grób albo parę grobów, podejrzewam, że zrobili też szkic terenu, ale ogólnie mało ich to interesowało, więc ten szkic zapewne wylądował w jakimś archiwum. No i miejscowa ludność o tym nie chciała nic wiedzieć – przecież wiadomo, że wśród morderców znaleźliby się znajomi albo nawet krewni. Nie wykluczam też, że ludzie bali się mówić, naziści byli jeszcze wśród nas.