Zobaczyć łosia

Historia polskiej edukacji seksualnej od pierwszej lekcji do internetu

Czy można zmienić płeć? Transseksualizm w Polsce Ludowej

O ile przed wojną homoseksualizm i transseksualizm traktowano wspólnie jako rodzaj psychicznego hermafrodytyzmu, o tyle po niej obie tożsamości zaczęto coraz wyraźniej rozróżniać. Transseksualizm zajmował szczególne miejsce w PRL-owskiej medycynie. W jego leczeniu specjalizował się Kazimierz Imieliński, ojciec założyciel polskiej powojennej seksuologii. Gdańscy chirurdzy opracowali własne techniki przeprowadzania korekty płci, cała terapia obywała się na koszt państwa. W warszawskim Zakładzie Seksuologii nad pacjentami transseksualnymi czuwali nie tylko lekarz i psycholog, lecz także ksiądz zatrudniony, by wspierać ich duchowo. Ta współpraca między medycyną a Kościołem skończyła się we wczesnych latach 90. – cięcia budżetowe (oficjalnie) i klimat polityczny (nieoficjalnie) sprawiły, że etat kapelański zlikwidowano. Przeniesiono też koszty terapii na pacjentów.

Czy dziewczęta i chłopcy, którzy źle się czuli w swoim ciele, mogli znaleźć informacje na temat transseksualizmu?

Od 1969 roku mogli oczywiście pisać do „itd” i liczyć na odpowiedź Lew-Starowicza. Tak też się działo. Maria z województwa białostockiego opowiada: „Od najmłodszych lat chciałam być chłopcem, zainteresowania miałam typowo męskie. Byłam badana przez ginekologa, który stwierdził, że jestem stuprocentową kobietą. Prawdę mówiąc, zmartwiło mnie to. Czy istnieje możliwość zmiany płci? Czuję się przecież jak mężczyzna, całe otoczenie to potwierdza”. Podobnie Nieznajoma ze Szczecina: „Mam 20 lat i obawiam się przyszłości, ponieważ ciało moje rozwija się w kierunku kobiecym, a dusza w męskim”. Jest heteroseksualna, ale w zgodzie z duchem: „Chłopcami nie potrafię się zainteresować, traktuję ich jako kolegów, wszystkie zaś uczucia sympatii kieruję do dziewcząt”. Nieznajoma, czy raczej należałoby powiedzieć: Nieznajomy, pyta: „Jak można zmienić płeć?”. Upomina się o konkrety: „Jak długo trwa proces przyzwyczajania się drugiego Ego? Czy w psychice stara płeć nie pozostawi zmian? Jak wygląda asymilacja w społeczeństwie?”34.

Seksuolog zaczyna od zdefiniowania płci. Otóż składają się na nią rozmaite czynniki: nie tylko geny, hormony, lecz także wychowanie, wzorce kulturowe. Role płciowe tworzą się w okresie dojrzewania w wyniku „naśladownictwa ojca (chłopiec) lub matki (dziewczyna) oraz identyfikacji z homoerotyczną grupą młodzieżową”. W rezultacie: „Poza płcią biologiczną możemy mówić o płci psychicznej i socjalnej”. Czyli o genderze. Przypomnijmy: to nie radykalny dwudziestopierwszowieczny feminizm, lecz polska seksuologia początku lat 70. – podobnie pisali też inni lekarze, między innymi Kazimierz Imieliński i Stanisław Dulko35.

Transseksualizm wynika, jak stwierdza Lew-Starowicz, z niedopasowania jednego z komponentów płci: na przykład biologia nie zgadza się z psychiką lub anomalie chromosomalne powodują „kłopoty z samoświadomością”. Autorki „wykazują jedynie uwarunkowania psychiczne. Trudno jednoznacznie powiedzieć, co jest tego przyczyną. U »Nieznajomej« daje się zauważyć konflikt w życiu rodzinnym, nadmierna opieka nad matką, poczucie rywalizacji z ojcem”. Lew-Starowicz sugeruje czytelniczkom wizytę u specjalisty, trudno bowiem tak złożoną kwestię diagnozować korespondencyjnie. Podejmuje też ogólnie kwestię zmiany płci: „Poczucie przynależności do płci odmiennej zazwyczaj wiąże się z określonym dla niej (model kulturowy) ubiorem, postępowaniem, a zarazem jest źródłem cierpienia z istniejącego biseksualizmu”. W odpowiedzi na pytanie o to, czy należy zmienić płeć, omawia dostępne możliwości: „Operacje zmian płci są znane i stosowane również w Polsce. Obejmują osoby z zaburzeniami budowy, hormonalnymi, genetycznymi”. Możliwa jest też psychoterapia, której celem jest „zmiana poczucia przynależności”. Skalpel to ostateczność: „Jedynie w wyjątkowych przypadkach, przy zgodnej opinii zespołu specjalistów (seksuologa, psychiatry, endokrynologa, ginekologa) po przeprowadzeniu szeregu badań możliwe są zabiegi operacyjne i w konsekwencji zmiana płci metrykalnej”36.

Pytania o transseksualizm zadawano też na spotkaniach z seksuologami. Przytaczają je na przykład Jaczewski i Żmijewski w Książce dla chłopców. Młodzież chciała wiedzieć: „Czy można zmienić płeć?”, „Czy można wymienić operacyjnie narządy płciowe między mężczyzną a kobietą za pomocą operacji?”. W odpowiedzi autorzy wyjaśniają, że to nie takie proste: „jeżeli człowiek jest zupełnie prawidłowo zbudowany, to taka operacja jest właściwie praktycznie niewykonalna”. Ale można pomóc „obojnakom”, czyli osobom, które mają „zarówno jądra, jak i jajniki”.

Jeśli chodzi o tych, którzy są „zupełnie normalnymi przedstawicielami swojej płci”, a chcą ją zmienić, autorzy odpowiadają nieco wbrew Imielińskiemu, a także dokonaniom polskich chirurgów: po pierwsze, nie jest to możliwe technicznie, po drugie, nie ma to sensu: „Każda płeć ma swoje wady i zalety, ciężary, przyjemności czy przywileje. Trzeba umieć korzystać z tych możliwości, które ona daje”. Odcinają się więc od stanowiska innych seksuologów, którzy w latach 80. dużo czasu poświęcali na pomoc pacjentom transseksualnym37.

Na marginesie rozważań z zakresu edukacji seksualnej warto zatrzymać się na chwilę na tym, jak Polska Ludowa traktowała transseksualistów. O dziwo obchodziła się z nimi wyjątkowo łagodnie. Dobrze oddaje to historia Janiny, a w zasadzie Jana M., opisana na łamach „Prawa i Życia” przez Marię Osiadacz w reportażu sądowym38 – dziś już niestety gatunku niemal zapomnianym. Otóż urodzona w latach 30. Janina czuła się mężczyzną. „W 1958 roku zgłosiła się do kliniki endokrynologicznej” – relacjonuje reporterka. Ponieważ poczucie przynależności do płci męskiej się nasiliło, specjaliści zalecili w końcu terapię hormonalną. W 1976 roku przerobiła imię „Janina” w akcie urodzenia na „Jan” i się ożeniła. Był to pierwszy, i na razie chyba jedyny, taki ślub w Polsce. Ale to, co stało się po nim, przekracza naszą dzisiejszą wyobraźnię: „W rok później prokuratura rejonowa wszczęła dochodzenie, którego przedmiotem było podrobienie aktu urodzenia. A potem potoczyły się w sądach cywilnych dwie sprawy. Jedna z powództwa prokuratury o ustalenie nieistnienia małżeństwa Janiny M., druga z wniosku Janiny M. o sprostowanie aktu urodzenia”.

Zaczęło się dość przewidywalnie: „Sąd wojewódzki stwierdził w wyroku nieistnienie małżeństwa”. Ale uwaga. Jan wniósł rewizję do Sądu Najwyższego. W tym czasie nie istniały sądy apelacyjne, rewizja była więc standardową metodą odwoławczą. Sąd Najwyższy zaś nakazał zaczekać, jak skończy się sprawa o sprostowanie aktu urodzenia. W tym drugim procesie seksuolodzy wyłożyli sądowi naturę transseksualizmu, przestawiając to zjawisko, oczywiście w sposób naukowy, podobnie jak Lew-Starowicz w „itd”. Niekiedy operacja nie jest potrzebna, przekonywali, „czasem […] wystarczy tylko dokonanie zmiany dokumentów”. Biegli szczegółowo zaprezentowali historię Janiny M. – ich zdaniem Janina czuła się Janem i nic, żadna terapia nie była w stanie tego zmienić. W konsekwencji sędziowie powołali się na uchwałę Sądu Najwyższego z 25 marca 1978 roku, zgodnie z którą akty stanu cywilnego powinny „stwierdzać stan faktyczny”. Na podstawie tej uchwały można zatem wnioskować, że „dostosowanie zapisu o płci, zawartej w akcie urodzenia do stanu rzeczywistego, jest dopuszczalne” i oficjalnie uznali Janinę za Jana. Prokuratura wycofała się z próby uznania małżeństwa za nieistniejące. Nie bez znaczenia była postawa żony Jana, której również zależało, by mąż w końcu został mężczyzną.

Napisana w humanistycznym duchu (czytamy w niej: „Każda jednostka powinna mieć możliwość występowania w społeczeństwie z takimi cechami, jakie rzeczywiście posiada”) uchwała Sądu Najwyższego z 1978 roku doprecyzowała niejasne przepisy i pozwalała transseksualistom dość łatwo zmieniać prawnie płeć. Jej wykładnia obowiązywała do 1989 roku. Od tego czasu, żeby skorygować płeć, nie wystarczy sprostować akt urodzenia – trzeba pozwać do sądu własnych rodziców i przejść przez często upokarzającą procedurę procesową39.

Nie znaczy to niestety, że życie osób transseksualnych było w PRL łatwe. Towarzyszyło im ciągłe zagubienie, brak wzorców. Tak na początku lat 90. relacjonowała to Joasia z Pomorza Gdańskiego, rozważająca korektę płci: „Bardzo chciałabym żyć jak prawdziwy człowiek i mieć przy sobie ukochaną osobę, z którą mogłabym podzielić się wszystkim, przytulić się itd. Dlaczego tak jest, że akurat ja tą osobą jestem, co kocha dziewczyny? Dlaczego od maleńkości bałam się kobiet i miałam zainteresowania przy zabawach chłopców. Pamiętam, jak przyjaźniłam się z kolegą o 2 lata młodszym ode mnie. Chodziłam wtedy do 4 lub 5 klasy. Bawiłam się żołnierzykami, miałam różne pistolety, samoloty, które często sklejałam z kumplem. […] Często graliśmy w piłkę. […] Specjalne nawet buty miałam na mecze »trampokorki«, bardzo fajne i wygodne. […] I do tej pory lubię sportowo ubierać się. Bardzo podoba mi się ubiór elegancki, męski. […] Prawdę mówiąc ja nawet noszę męskie majtki […], może to śmieszne, ale prawdziwe”.

Pochodzący z tego samego regionu Wojtek – już po pierwszej operacji – wyznaje: „My zmieniamy płeć nie dla jakiegoś widzimisię, lecz jest to uwarunkowane już od momentu narodzin”. Apeluje o pomoc osobom transseksualnym: „Ile cierpienia musimy przejść, może tylko zrozumieć człowiek, który jest jednym z Nas”40. Deklaruje też, że chętnie podzieli się swoimi doświadczeniami z innymi osobami będącymi w takiej sytuacji jak on.

34 Z. Lew-Starowicz., Zmiana płci, „itd”, 1971, nr 18, s. 14.

35 Zob. np. K. Imieliński, Fizjologiczne aspekty seksuologii, w: Seksuologia biologiczna, red. K. Imieliński, wyd. 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 56–59.

36 Z. Lew-Starowicz, Zmiana płci, dz. cyt.

37 A. Jaczewski, J. Żmijewski, Książka dla chłopców. O dorastaniu i dojrzewaniu, Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1973, s. 160.

38 M. Osiadacz, Prawo koryguje błąd natury, „Prawo i Życie”, 1980, nr 32, s. 16.

39 M. Dębińska, Natura, kultura i hybrydy. Prawne konstrukcje transseksualizmu i sprawy o ustalenie płci, „Lud”, 2013, s. 221–244.