Za kryształową szybą

Przypadki rodziny Bonieckich

Świdno długo kojarzyło mi się ze Wszystkimi Świętymi. Co roku jeździliśmy do sąsiadujących ze Świdnem Michałowic. Na tamtejszym cmentarzu znajduje się kamienny grobowiec-kaplica rodziny Fredro-Bonieckich.

Świdno zapamiętałam jako ponure, bo jak to w listopadzie naszym wyprawom towarzyszyły deszcz i zimno. W kaplicy pachnącej wilgocią miejscowy ksiądz odprawiał mszę. Przynajmniej raz był to mój stryj, ksiądz Adam Boniecki. Marmurowy ołtarz jest tam wmurowany w ścianę tak, że ksiądz większą część nabożeństwa stał do nas tyłem – zgodnie z regułami mszy trydenckiej. Nad nim umieszczono Pietę, kopię rzeźby Michała Anioła. Lubiłam się jej przyglądać. Czytałam też wszystkie pośmiertne tablice – jedna z nich upamiętnia mojego dziadka Michała, męża Grażyny, rozstrzelanego 13 stycznia 1944 roku przez gestapo. Nigdy nie miał pogrzebu, bo nigdy nie odnaleziono jego ciała.

Po mszy usiłowaliśmy dostać się do grobowca. Często mieliśmy problemy z zamkiem, klucz nie chciał się przekręcić, spędzaliśmy sporo czasu, marznąc, zanim udało się sforsować drzwi i zejść po stromych schodkach do krypt.

W drodze powrotnej mijaliśmy pałac otoczony zarośniętym parkiem. „Tam mieszkała moja rodzina”, mówił tata. To prawda, choć, jak się później dowiedziałam, Grażyna z Michałem i dziećmi mieszkali tam tylko cztery ostatnie lata wojny. Jednak były to ważne lata, bo krańcowe, zamykające ziemiańską historię Bonieckich i Łosiów.

Za tamtym światem tęskni się jak za dzieciństwem. Adam Boniecki powiedział w „Tygodniku Powszechnym”:

Ale nie tylko. Nie bywam na spotkaniach byłych ziemian i nie próbuję wskrzeszać tego, co dawno przepadło, lecz jest mi żal, że cała tamta kultura przepadła bezpowrotnie. W dworach i pałacach – muzealnych zabytkach lub miejscach konferencji – źle się czuję. Bo, cholera, pamiętam ludzi, którzy tam żyli, pamiętam tamten świat. Ziemiaństwo miało swoje wady i popełniało wiele grzechów, ale nagłe zniszczenie tej grupy społecznej było zniszczeniem ważnej części naszej kultury.

Gdy pytam stryja Adama Bonieckiego, słyszę:

– W moim odczuciu to jest strata. Zniszczenie majątków ziemskich było spektakularnym i propagandowym gestem ze strony PRL, który wpasowywał się w wizję sowieckiego komunizmu. Przejęcie przemysłu nie mogło być tak widowiskowe, bo fabryki zabrali już Niemcy, a władza ludowa tylko położyła na tym łapę.

– Sowiecki komunizm zniszczył życie wojennym i powojennym pokoleniom z różnych klas, nie tylko ziemiańskiej. Co nie zmienia postaci rzeczy, że przedwojenny świat ziemiański był anachroniczny – mówię.

– Nieprawda – protestuje stryj. – Rolnictwo rozwijało się dzięki ziemianom i po wojnie mogłoby się nadal rozwijać, a ziemiaństwo mogłoby ewoluować jak w krajach zachodnich, gdzie nie było eksterminacji tego środowiska. Z pewnością reforma rolna ograniczyłaby własność ziemską, ale pewna tradycja, styl pielęgnowania kultury, obyczaje byłyby kontynuowane.

– Tego nie wiemy.

– Oczywiście, że wśród ziemian nie brakowało utracjuszy, którzy trwonili majątki, przegrywali je w kasynach. Ale przecież cała instytucja mecenatu sztuki wywodzi się ze świata arystokracji i środowisk ziemiańskich. Ci ludzie mieli za sobą ileś pokoleń absolwentów studiów uniwersyteckich, obytych w świecie. Często mieli domy w różnych miejscach w Europie, byli Europejczykami z gustem i z pieniędzmi, więc fundowali kościoły, szkoły, łożyli na artystów, sprowadzali dzieła sztuki. Klasa polityczna w dwudziestoleciu międzywojennym przedstawiała się okropnie, ale niemniej byli tam ludzie, którzy pracowali nie dla diet poselskich – mieli wystarczająco duże majątki, by nie czerpać z tego korzyści materialnych, służyli ojczyźnie. Nie tylko Witos jest pozytywną postacią tamtego czasu. To był świat wielkiej kultury – także z poczuciem własnej wartości, ale nie do końca nieuzasadnionej. Uważam, że to wartość, która przez PRL została zniszczona.

– A kto inny mógł być mecenasem czy sponsorem kultury jak nie ziemianie, arystokracja, właściciele fabryk. W końcu to oni mieli pieniądze, a nie chłopi z czworaków.

– Mówię o moich emocjach, bo rzeczywiście stanowiliśmy osobny świat – odpowiada mój stryj. – Z jednej strony chłopi, Żydzi ze sztetli, wszyscy ci, którzy ciężką pracą zarabiali na chleb, a z drugiej ludzie, których Florian Znaniecki nazwał homo ludens, człowiek zabawy. Jednak nie była to klasa ludzi, którzy tylko urządzali bale, grali w tenisa, jeździli konno na polowania i prowadzili niemoralne życie. Ci ludzie zarządzali dużymi majątkami, dzisiaj za prowadzenie przedsiębiorstwa czy dużego gospodarstwa płaci się niezłe pieniądze, dobrych biznesmenów się szanuje, a nie uważa za darmozjadów i nierobów.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.