Wymazana granica

Śladami II Rzeczpospolitej

Metalowa klapka z napisem „Briefe und Zeitung” uchyla się lekko, odsłaniając szczelinę służącą listonoszowi do wrzucania poczty i prasy. W domu stojącym na obrzeżach leżącego kiedyś kilka kilometrów od granicy, ale już po niemieckiej stronie Piaszna, solidne drewniane drzwi oddzielają zabudowany ganek od właściwej części domostwa. Z jego spadzistego dachu pokrytego ceramiczną dachówką spogląda na przybyszów półokrągłe okno. Czerwonoceglany komin pnie się wysoko do nieba. Na zewnątrz tylko plastikowe ramy PCV zdradzają, że czas się jednak w tym miejscu nie zatrzymał i nikt na co dzień nie doręcza już domownikom niemieckojęzycznych przesyłek. Jego obecna gospodyni Urszula Landowska drobnymi krokami przemierza salon, odsuwa od ściany ciężkie drewniane krzesło i opada na jego miękką poduszkę. W dniu jej narodzin w 1938 roku po tym pokoju przechadzali się niemieccy pogranicznicy. Jej ojciec był zagorzałym komunistą, rozwieszającym w pobliskim Tuchomiu afisze przeciwko Hitlerowi. Miejscowym jego poglądy nie przypadły raczej do gustu. Grozili pistoletem, śmiercią, pobili kłonicą. Władze bacznie patrzyły mu na ręce, a jak wybuchła wojna, to wzięli w kamasze do Wehrmachtu i wysłali do Norwegii. Pod jego nieobecność komuniści w końcu zawitali na Kaszuby. Staruszka wbija wzrok w polerowany na wysoki połysk blat stołu.

– Wcześniej żyliśmy zupełnie normalnie, jakby wojny nigdy nie wybuchła. Przecież to były Niemcy. Miałam wtedy siedem lat, a pamiętam wszystko jak wczoraj. Koniec lutego 1945 roku, siarczysty mróz. W nocy mama ubrała mnie w najcieplejszy kożuch i kazała wdrapać się na wóz, bo uciekamy – najpierw w stronę Słupska, a potem Gdańska. Trzy tygodnie się nie myłam, nie rozbierałam. W mieście dotarliśmy do portu, gdzie czekał na nas kuter. Wujek, brat ojca, tylko poganiał: „Szybciej, pędem, bo nam odpłynie”. No i odpłynął. Powietrze przeciął warkot, na niebie pojawiły się czarne kropki i dookoła zaczęły spadać bomby. Wybuchy, ogień, płomienie. I tysiące ludzi próbujących się dostać na stojący przy pirsie wielki okręt. W większość kobiety z niemowlakami albo moimi rówieśnikami i starcy. Z walizkami, tobołkami, torbami. Krzyki, panika.

Kobieta delikatnie gładzi koronkowy obrus, przesuwa bardziej na środek fioletowy storczyk. No stojącym w kącie ciemnobrązowym piecu kaflowym wisi kalendarz po kaszubsku ze zdjęciami z całego regionu i wycięte z papieru papierowe serce. Tamtej zimy udało im się cudem dostać na statek do Niemiec i przez Lubekę dostać do Bremy.

– Już się cieszyłyśmy z mamą, że wszystko będzie dobrze, że przeżyłyśmy, gdy w nocy ziemia się zatrzęsła. Zaczęły wyć syreny alarmowe. Alianci bombardowali Niemcy. W piwnicy doczekałyśmy wejścia Anglików. Jeden zabrał mamie zegarek, a drugi chciał ją zgwałcić, a przestał dlatego, że trójką rodzeństwa zaczęliśmy się drzeć przeraźliwie.

Tata Urszuli z powodu wycieńczenia i odmrożeń trafił z Norwegii do szpitala wojskowego, gdzie zastał go koniec wojny. Jak tylko trochę wrócił do zdrowia, to przez brata odnalazł rodzinę w Dortmundzie i tam próbowali na nowo ułożyć sobie życie. Jednak w 1947 roku wrócili do Tuchomia, by zaopiekować się schorowaną babcią.

– Nie mogłam zrozumieć, co tu się wydarzyło. Dwa lata wcześniej, jak wyjeżdżaliśmy, to były Niemcy, teraz nagle jest Polska. A ja ani słowa po polsku nie mówiłam. Tylko po niemiecku i trochę po kaszubsku. W kościele potrafiłam trzy słowa wydukać: „Jezus”, „Maryja” i „amen”, w szkole dwa: „tak” i „nie”. Kiwałam głową, udając, że rozumiem, a równie dobrze nauczycielka mogłaby do mnie po indiańsku gadać. Na okładce elementarza był psiak, pod nim napis „As”. To latałam po wsi i krzyczałam na psy „as, as!”. Dopiero sklepikarka wyjaśniła mi, że „As” to imię, a pies to „pies”. Nikt nie chciał ze mną usiąść w ławce, bo przecież nie będzie siedział w ławce z Adolfem! Tak na mnie wołały dzieciaki na podwórku. Adolf to, Adolf tamto. Nauczycielka mnie też równo sztorcowało: „Ty Niemka, po niemiecku możesz sobie szwargotać u Adolfa, a tutaj jest Polska, więc masz mówić po polsku”. Po latach się zreflektowała, że niesprawiedliwe mnie traktowała, i dla mojej córki była do rany przyłóż. Bo widzi pan, w rzeczywistości to połowa szkoły zasuwała po germańsku, aż furczało. Po polsku rozmawiała druga połowa, która nie była tutejsza, lecz przyjechała zza miedzy, czyli przedwojennych polskich Kaszub, albo z Kielecczyzny, albo z Ukrainy. My z rodzeństwem natomiast mieliśmy znamię odmieńców, bo uciekliśmy do Niemiec. Uniknęliśmy tego kataklizmu, który spustoszył bytowską krainę. Tych grabieży, morderstw, zsyłek na Syberię, masowych gwałtów.

Jej szesnastoletnią sąsiadkę dorwało kilku krasnoarmiejców i zbiorowo zgwałcili, a dziewczyna nie była potem w stanie sama chodzić. Zwierzyła się z tego dopiero wiele lat po wojnie i do końca życia żałowała, że rodzice nie chcieli zimą 1945 roku uciekać. Urszuli się udało, a jej nie. Rodzice wybrali wierność kaszubskiej ziemi i zapłacili za to okrutną cenę. Nie, nie było warto jej płacić. Staruszka uśmiecha się niespodziewanie.

– W latach siedemdziesiątych nagle karta się odwróciła. Z dnia na dzień wszyscy Niemców polubili. Już nie byli tymi strasznymi okupantami, Adolfami, szwabami. Teraz każdy chciał mieć zielony paszport, żeby prysnąć do RFN-u. Ludzie wpadli w amok. Sprzedawali meble, domy, żywy inwentarz, całe gospodarstwa, ładowali się do pociągów i na zachód. Kiedyś ich przemocą wyganiano, a teraz wyjeżdżali z własnej nieprzymuszonej woli. To nie były pojedyncze przypadki, ale masowe zjawisko.

W 1970 roku zawarto układ o normalizacji stosunków między PRL a RFN oraz o wzajemnym uznaniu polsko-niemieckiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Pięć lat później na mocy dodatkowego podpisanego w Warszawie porozumienia polski rząd w ramach akcji łączenia rodzin zezwolił polskim obywatelom niemieckiego pochodzenia na swobodny wyjazd do Niemiec Zachodnich. W zamian Bonn przyznało Polsce niskooprocentowany kredyt finansowy w wysokości jednego miliarda marek oraz przekazało miliard trzysta milionów marek „tytułem zaspokojenia wszelkich roszczeń i zwrotu kosztów osobom, które uiszczały niegdyś składki ubezpieczeniowe na rzecz instytucji niemieckich”. Jak wyliczono, jeden imigrant kosztował RFN dwadzieścia trzy tysiące marek, bo z tego wyjątkowego w realiach komunistycznego państwa uprawnienia skorzystało ponad około stu dwudziestu pięciu tysięcy ludzi. Z punktu widzenia RFN za Niemców uważano każdego, kto był przed 1938 rokiem obywatelem niemieckim bez względu na faktyczną narodowość, w tym również na przykład działaczy Związku Polaków w Niemczech. W przeważającej części byli to mieszkańcy Górnego Śląsk oraz tak zwanych Ziem Odzyskanych, w tym również dawnej niemieckiej części Kaszub. W tamtym okresie utarło się mówić o nich pogardliwe Volkswagendeutsche, robiąc, co oczywiste, aluzję do volkslisty z czasów okupacji i niemieckiej marki motoryzacyjnej. Nowi samochodowi volksdeutsche wybierali jakoby niemiecką tożsamość, żeby zamiast syreną albo w najlepszym razie małym fiatem móc jeździć volkswagenem i korzystać z dobrodziejstw kapitalizmu. Dzisiaj nie sposób stwierdzić, jak wielu emigrantów faktycznie wyjeżdżało z przyczyn narodowościowych, a ile wykorzystało po prostu sposobność przedostania się na drugą stronę żelaznej kurtyny.

– Lepszy świat był tam, a nie tutaj. O Brunszwiku mówi się u nas drugi Bytów, bo tylu w nim naszych krajan siedzi. Tylko moi rodzice wzruszyli ramionami, oświadczając, że nigdzie się nie wybierają. Zawsze po swojemu. Kiedyś jedyni uciekali, to teraz jedyni zostaną. „Witro będzie regnen”. Tak moja mama do końca życia rozmawiała. Trzy różne języki w jednym zdaniu.

W centrum leżącej przed II wojną przy granicy z Polską wsi Rekowo stoi obelisk. Umieszczono na nim napis: „Nie rzucim ziemi skąd nasz ród” i białego orła w koronie. Dzisiaj trudno jest dojść, kto go tam postawił. Jedni twierdzą, że został wzniesiono po 1945 roku dla upamiętnienia walk o polskość tych ziemi. Drudzy powiadają, że pobudowano go w międzywojniu na cześć kaszubskich działaczy narodowych. Jeszcze inni utrzymują – i ta wersja wydaje się najbardziej prawdopodobna – że został ustawiony dla upamiętnienia mieszkańców wsi poległych w I wojnie światowej, o których przypominają wmurowane po bokach tablice z polskimi i niemiecki nazwiskami. Po 1975 roku wszyscy jednak zgadzali się, że ostatni Rekowianin zabierze tego kamora ze sobą, jak będzie się przeprowadzał do Niemiec.

Grzegorz Wantoch-Rekowski, którego rodzina pochodzi z Rekowa, jest liderem folkowego zespołu O Co Idze. Trzydziestolatek śpiewa po kaszubsku i gra na akordeonie kaszubską muzykę w nowoczesnych aranżacjach, z wyraźnie słyszalnym mocnym rockowym brzmieniem. Instrumenty klawiszowe wypełniają każdy wolny kąt jego mieszkania w starym, przedwojennym domu w Tuchomiu.

– Mój brat Witold, dziennikarz w „Kurierze Bytowskim”, zawsze miał wielki sentyment do kwestii polskości Kaszubów. Zaangażował się nawet w upamiętnienie polskiej szkoły w Ugoszczy.

W wyniku starań Związku Polaków w Niemczech, mimo kłód rzucanych pod nogi przez niemiecką administrację, w tej niewielkiej miejscowości pod Bytowem w 1930 roku otworzono jedną z nielicznych w okolicy polskich szkół.

– Z inicjatywy Witolda przed dawnym budynkiem placówki postawiono zgrabny, nie powiem, pomnik w kształcie pnia drzewa z inskrypcją: „O polską duszę, o każde polskie słowo”, pochodzącą z Pieśni rodła. Pod spodem jest wyryte rzeczone rodło.

Grzegorz sięga po jeden z leżących na półce pięknie zdobionych instrumentów.

– Kocham akordeony tak samo jak kaszubskie nuty. W nich jest nasza kultura i możemy dzięki nim szukać nici prowadzących do różnych naszych, choćby bardzo dalekich kuzynów. Mnie jakoś zawsze ciągnęło do Niemiec i okazało się, że melodię podobną do naszej grają w Bawarii. W przeciwieństwie do mojego brata ja jestem związany z mniejszością niemiecką w Gdańsku. Pewna ekipa telewizyjna przyjechała do nas zrobić szybki materiał o współczesnej tożsamości Kaszub i po kilku dniach uciekła przerażona tym, ile sprzecznych odpowiedzi usłyszeli. Przybysze z centralnych części kraju dostają u nas zawrotu głowy. U nas wszystko się wymieszało. Kaszubskość z naciskiem na polskość, kaszubskość z zacięciem niemieckim i wreszcie kaszubskość czysto kaszubska, która próbuje uciec od tych narodowościowych łamigłówek.

Grzegorz naciska klawisze, ściska i rozciąga miech, wydobywając to niższe, to wyższe dźwięki. Muzyka wypełnia pomieszczenie.

Piotr Dziekanowski, redaktor naczelny lokalnego tygodnika „Kurier Bytowski”, zaciera ręce, przechadzając się po swoim gabinecie i opowiadając o zawiłościach kaszubskiej tożsamości złapanej w niemiecko-sowiecki potrzask.

– Mój dziadek pochodził z przedwojennych polskich Kaszub i Niemcy chcieli wciągnąć go na volkslistę. Oczywiście do przedostatniej trzeciej kategorii „Eingedeutsche”, czyli zdaniem nazistów silnie spolonizowanej ludności pochodzenia niemieckiego i w związku z tym traktowanej jako element wybitnie niepewny. Jednak wojna się rozwijała i potrzebne było mięso armatnie. Jak przychodzili go zapisać, to szedł do pracy daleko na pole, a rodzina w tym czasie wieszała w salonie pięknie oprawiony portret pana z wąsikiem. Kiedy tylko urzędnicy odjeżdżali, dziadek wracał do domu, a zdjęcie lądowało na dnie szafy. Zwodził ich przez ponad rok, zanim wreszcie go capnęli. Wtedy wybór był już prosty. Jesteś albo raczej będziesz Niemcem? Tak czy nie? Odpowiedział, że nie. Od razu razem wysłano go z rodziną do niemieckich bauerów do pracy przymusowej. Jednocześnie jakby mu ktoś powiedział, że Kaszubi nie są Polakami, to nie wiem, co by zrobił. Charakter miał raczej twardy. Z drugiej strony nie mnie oceniać tych, którzy powiedzieli „tak”. Zginałeś kark, wysyłali cię na front, ale rodzina mogła prowadzić normalne życie. Za odmowę płaciłeś nie tylko ty, ale wszyscy twoi bliscy. Wielu z tych, których wysłano na zachodnie fronty, przy pierwszej lepszej okazji poddawało się i przechodziło na stronę aliantów. Stąd tylu Kaszubów we Francji, Anglii, Włoszech. Z kolei Kaszubów żyjących po niemieckiej stronie granicy nikt w ogóle o zdanie nie pytał. Byłeś obywatelem niemieckim, więc miałeś obowiązek służyć w Wehrmachcie. Mam wrażenie, że Polacy z bardziej centralnych części naszego kraju tego nie rozumieją. Tak samo jak problemów z naszą pomorską partyzantką.

W połowie 1941 roku w okolicach Bytowa powstała działającą do roku 1945 na terenach Pomorza i części Prus Wschodnich Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski”. Partyzanci mimo wojskowego charakteru organizacji zajmowali się przede wszystkim pomocą dla rodzin osób aresztowanych oraz działalności wywiadowczą i kontrwywiadowczą, rozpracowując ruchy sił niemieckich, informując o planowanych represjach, czasami zabezpieczając akcje sabotażowo-dywersyjne. Zdarzały się również akcje zbrojne, na przykład ataki na lotniska szkoleniowe, ale jednak bezpośrednia walka z bronią w ręku należała raczej w „Gryfie” do wyjątków.

– W takich Górach Świętokrzyskich łatwiej jest strzelać, bo Niemców miałeś co dwadzieścia kilometrów. To partyzanckie abecadło, bez całkowitego poparcia lokalnej ludności wielkiego powstania nie zrobisz. A na Kaszubach etniczni Niemcy mieszkali w każdej wiosce, a do tego zniemczeni Kaszubi popierający Hitlera. Trzeba uczciwie przyznać, że tacy też bywali. Ziemia bytowska była w latach trzydziestych najbiedniejszym rejonem rejencji koszalińskiej. Socjalna polityka hitlerowców, program robót publicznych dawały nadzieję na wyrwanie się z nędzy. Z tego powodu część mieszkańców z nimi sympatyzowała.

Piotr siada na fotelu i po chwili zamyślenia kontynuuje opowieść.

– W języku polskim brakuje słowa, którym można określić taką narodowościową magmę jak my. Jesteśmy Polakami, ale i nie do końca Polakami, bo również Kaszubami. I te dwie tożsamości się nie wykluczają, tylko uzupełniają. Oczywiście czytamy Mickiewicza, ale mamy też własnych twórców i język. Choć dzisiaj po kaszubsku mówi jedna piąta, może jedna szósta Kaszubów. To jak odróżnię Kaszuba od nie-Kaszuba? Na pewno Kaszub w trakcie wesela będzie zajadał się frékasë.

Redaktor wybucha śmiechem. Frékasë to kaszubska potrawka z kurczaka z ryżem i słodko-kwaśnym sosem tradycyjnie podawana podczas ważnych uroczystości.

– Na pograniczu nie znajdziesz prostych odpowiedzi na trudne pytania. W każdym razie dziadek się zawziął i pozostał do końca wojny polskim Kaszubem albo, jak kto woli, kaszubskim Polakiem. A kiedy przyszli Rosjanie, to musiał córki chować, żeby ich nie zgwałcili, a jego samego trzy razy pod ścianą stawiali.

Po przejściu Sowietów ojciec Piotra Dziekanowskiego wspólnie z braćmi ruszyli pod Bytów. Z przedwojennych polskich Kaszub na przedwojenne niemieckie Kaszuby. Znaleźli wysiedloną wieś Pomysk, a potem dołączyli do nich dziadek z pozostają częścią rodziny. Początkowo napady były rzeczą tak powszecheną, że przychodziło wręcz ostrzeliwać się przed grasującymi po dawnym pograniczu bandami. Prawdziwy Dziki Zachód.

– To taka dosyć typowa kaszubska biografia. Nic szczególnego. Potem przybywali kolejni spragnieni ziemi. Polacy z głębi kraju, głównie z Kielecczyzny, których nazywano „bosymi Antkami”, tacy byli biedni. Dalej zabużanie. I wreszcie, jako wisienka na torcie, Ukraińcy przesiedleni w ramach Akcji „Wisła”.

Według spisu powszechnego z 1950 roku, a więc już po zakończeniu wielkich powojennych przemieszczeń ludności, w powiecie bytowskim mieszkało prawie dwadzieścia tysięcy osób, ale tylko niewiele ponad 20 procent stanowiła ludność autochtoniczna. 40 procent mieszkańców stanowili kaszubscy przybysze zza miedzy, a 15 procent osiedleńcy z centralnej Polski. Prawie 12 procent przybyło z anektowanych przez ZSRR wschodnich terenów II Rzeczpospolitej, przede wszystkim Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny. Ludność ukraińska deportowana tutaj w ramach Akcji „Wisła” z Podkarpacia i Lubelszczyzny liczyła tysiąc sześćset osób, czyli około 8 procent mieszkańców. Przy czym wydaje się, że w rzeczywistości ten odsetek mógł być wyższy i wynosić nawet kilkanaście procent.

– Niektórzy z przybyszów przed czymś uciekali, mieli u siebie z kimś na pieńku, ukrywali się przed władzą. Tutaj był totalny wygwizdów, za lasem, daleko do Gdańska, daleko do Słupska. Problemy rozwiązywało się samemu. Z każdym trzeba się było dogadać. Dlatego na tych ziemiach powstała słowiańska wieża Babel – mówi, pokazując ręką w stronę wzgórza na obrzeżach centrum Bytowa.

Okalająca to wzniesienie ulica Parkowa w 2011 roku zmieniła nazwę na ulicę Josyfa Slipyja, który przez czterdzieści lat od 1944 roku był zwierzchnikiem ukraińskiego Kościoła greckokatolickiego i arcybiskupem lwowskim. Metropolita osiemnaście lat swojej posługi spędził w łagrach na Syberii, a kolejne na wygnaniu w Rzymie. Z wnioskiem o nadanie nazwy wystąpiło bytowskie koło Związku Ukraińców w Polsce, a rada miejska jednomyślnie wyraziła zgodę. Na wzgórzu nad ulicą stoi kryta gontem świątynia mieszcząca dawniej zbór ewangelicki, od lat osiemdziesiątych XX wieku greckokatolicką cerkiew św. Jerzego. Kościół ma dla Kaszubów szczególne znaczenie historyczne. W XVI wieku kazania w języku kaszubskim wygłaszał w nim pastor ewangelicki Szymon Krofey, autor najstarszych drukowanych zabytków języka kaszubskiego, w tym pierwszego katechizmu oraz śpiewnika religijnego Duchowne piesnie Doktora Marcina Luthera i ynszich nabożnich mężów. W środku świątyni znajduje się zdobione złotem siedemnastowieczne tabernakulum uratowane z cerkwi w wiosce Surochów na Podkarpaciu. Obok ukraińska flaga z podobizną Chrystusa. Na zewnętrznej ścianie powieszono dwie tablice. Pierwsza, z 1992 roku, upamiętnia Szymona Krofeya i jego literackie dokonania; druga, młodsza o dwadzieścia lat, ozdobiona tryzubem, oddaje hołd „Ukraińcom wysiedlonym z ziemi leskiej, przemyskiej, sanockiej i sokalskiej na ziemię bytowską wskutek okrutnej akcji Wisła 1947 roku”.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.