Wędrowny zakład fotograficzny

Agnieszka Pajączkowska

Wędrowny zakład fotograficzny

fragment

Sołtys

Zmierzch po upalnym dniu opadał na buczące łąki, a ja szukałam miejsca na nocleg.

Wjechałam do wsi, jednej z tych, które kończą się ślepo, nagle urwaną drogą, zarośniętym zejściem do rzeki i słupkiem granicznym. Spotkałam na drodze starszą kobietę z wiaderkiem po farbie emulsyjnej z wetkniętymi w nie szczotką i ludwikiem. Wracała z wieczornego sprzątania kapliczki. Pochylona, w waciaku, mimo że wieczór ciepły, zerkała na mnie nieufnie spod chustki, przyspieszyła i weszła na swoje podwórko, za furtkę. Dopiero wtedy zaczęła ze mną rozmawiać, cała nastroszona. Było na tyle późno, że odpuściłam sobie gadkę o zdjęciach, zapytałam o miejsce na nocleg. Nie ufała mi za grosz, kazała mi jechać prosto na policję lub do straży, bo tu nie można tak nocować, gdzie się chce. A jeśli sama się nie zgłoszę do pograniczników, to ona po nich zadzwoni. Pożegnałam się i odwróciłam na pięcie. Strasznie rypały komary, co chwila klepałam się po łydkach. Poszłam do gospodarstwa obok, licząc, że sąsiedzi będą bardziej gościnni, ale nikogo nie było w domu. Minęły może dwie, może trzy minuty. Wróciłam do kobiety, z którą rozmawiałam przed chwilą, by zapytać, gdzie mieszka sołtys, ale na podwórku nie było już po niej śladu. Furtka, przy której stała, została wielokrotnie obwiązana łańcuchem z dużą kłódką. W domu nie paliło się żadne światło, ale widziałam ruch za firanką.

Całkiem się już ściemniło, psy na łańcuchach ujadały, gdy przez środek wsi telepałam się po wyboistej i piaszczystej drodze oświetlonej na pomarańczowo dwiema starymi latarniami. Jak trwoga, to do sołtysa. Tabliczkę odnalazłam na elewacji domu w charakterystycznym kształcie klocka z pustaków, którego budowa rozpoczęła się zapewne w latach osiemdziesiątych i od tamtego czasu bryła pozostała nieotynkowana.

Paliło się światło. Zapukałam. Otworzyła niska, dość młoda kobieta z krótkimi włosami, w ogrodniczkach i z łobuzerskim spojrzeniem. Zanim spytała, o co chodzi, zaprosiła mnie do środka.

 –    Dziękuję. Chciałabym rozmawiać z sołtysem.

 –    A co się stało?

 –    Chciałabym zaparkować na noc we wsi, wszystko wyjaśnię, tylko czy tu mieszka sołtys?

 –    No przecież z nim rozmawiasz, dziewczyno. Możesz zaparkować obok stodoły. Ale najpierw chodź się czegoś napić.

Miała na imię Agata. Zaprowadziła mnie do kuchni, za stołem siedzieli jej mąż i siostra, która właśnie wróciła z wycieczki na Ukrainę. Pili więc miodową wódkę z papryką, popijali domowym kompotem z jabłek i mięty, zagryzali czekoladowymi cukierkami, które są podobno lepsze, bo słodsze, a na pewno tańsze niż polskie. Sołtyska dostawiła mi krzesło, spytała, kim jestem, i nie czekając na odpowiedź, wróciła do nabijania gilz tytoniem. Robiła to wprawnie, prawie bez patrzenia na ręce. Tak jak wiele osób w okolicy handlowała papierosami, dorabiając do pensji sklepowej i maleńkiego gospodarstwa. Sołtys to funkcja społeczna, na tym się nie zarabia, ale też niczego specjalnie nie trzeba umieć, ot, podatek zebrać raz do roku, pojechać na spotkanie do gminy. Siostra, Kaśka, była bardziej ambitna – jako jedyna dziewczyna we wsi i jedna z nielicznych w gminie, skończyła studia. Mało się to jednak opłaciło, bo nie stać jej było na samodzielność. Była po rozwodzie, pracowała w szkole, ale mieszkała z nastoletnim synem u rodziców, bo na nauczycielską pensję nie dawali kredytu. Od lat odkładała na prawo jazdy i samochód, aby dojeżdżać do pracy bez wystawania zimą na przystankach, z których wiatę zwiało dwadzieścia lat temu.

Zapytały, co robię. Skoro zdjęcia są za darmo, to w jaki sposób stać mnie na takie jeżdżenie bez celu? Głupio mi było, ale przyznałam, że robię projekty społeczne, za które mi płacą, i prowadzę zajęcia na uniwersytecie. Agata gwizdnęła przeciągle, Kaśka westchnęła.

Na noc zaparkowałam pod stodołą.

Droga

 –    Kto ma pszczoły, ten ma miód, kto ma dzieci, ten ma smród – powiedziała sołtyska rano na powitanie, siedząc na schodach i łuskając fasolę.

Miała dwie córki, wyrośnięte pannice. Pilnowała, by się uczyły, a nie ganiały za chłopakami, bo to się mogło skończyć ciążą przed maturą, co z kolei oznaczałoby, że nie wyjadą stąd nigdy. A ona im życzyła, żeby wyjechały, i to najlepiej daleko. Z kieszeni ogrodniczek wyjęła papierośnicę, zapaliła skręta z ruskiego tytoniu. Wskazała gestem piaszczystą drogę przed domem. Póki miała coś do powiedzenia jako sołtyska, nie pozwoli na asfalt, bo wieś straci urok. Pewnie, że latem piach przeszkadzał, ale tutaj takie są gleby, dlatego kiedyś wszyscy sadzili tytoń. Przy machorce zaczęła pracować, gdy miała jede­naście lat. Całe hektary, aż pod granicę, porastały tytoniem. Nie było dopłat i Unii, a ludzie lepiej sobie radzili jak teraz. Pracowali jak woły, ale wszystko, co urobili, mogli sprzedać z dużym zyskiem. Poza stodołą, oborą i kurnikiem każdy miał suszarnię na tytoń. Powoli, ale z własnej pracy można było i dzieci wychować, i dom pobudować. Teraz zostały ugory, suszarnie robią za gołębniki, a tytoń jest z Ukrainy. Tak jak jej babcia. Niby Polka, ale z Wołynia. Uciekła przed rzezią.

 –    Tutaj ludzie nie zapomnieli i pewnie nie zapomną. Choć w paleniu ukraińskich papierosów nikomu to nie przeszkadza – powiedziała i zaciągnęła się głęboko, wskazując mi gestem, którędy do łazienki.

Trumna

Przez ciasną sień pełną wiaderek z obierkami, słoików, drewna, gumiaków i szmat weszłyśmy z Agatą do małego pokoju połączonego z kuchnią. Na wersalce siedziała kobieta ubrana w odcienie złota i fioletu. Na nasz widok zaczęła radośnie klaskać w dłonie. Miała prawie dziewięćdziesiąt lat, gładko zaczesane siwe włosy i historię ucieczki zza Buga do opowiedzenia. Spytała wnuczkę, czy jest „uroda na polach” i czy żniwa już blisko, bo ona już nie wychodziła z domu. Agata opisała stan pól, co komu obrodziło, a co nie, co będzie u kogo koszone w tym tygodniu.

Babcia została sierotą nagle, za młodu, przeżyła przypadkiem. Gdy Ukraińcy przyszli do wsi, pasała krowy het, aż pod lasem. Niczego nie słyszała, a potem zobaczyła dym. Wzięła krowy na postronek i popędziła do domu, gdzie znalazła całą rodzinę ułożoną równo na podłodze kuchni, z tym wyjątkiem, że głowa ojca poturlała się pod stół, na którym leżał korpus jej najmłodszej, trzyletniej siostry. Uciekła przed siebie, niewiele pamięta z tego, co było potem, przygarnęli ją obcy ludzie. Do wsi, w której teraz mieszka, przyszła jako nastolatka, z długim, jasnym warkoczem, rozwiniętymi piersiami, w jednej letniej sukience, z lękiem w oczach i bez złamanego grosza. Szybko wydała się za mąż za dwudziestotrzyletniego wdowca, dzięki czemu zyskała dach nad głową i małżeńskie obowiązki. Pierwsze dziecko urodziło się po roku, w chałupie. Przyszły do niej trzy babki, wszystkie po osiemdziesiąt lat, ona wyła dziko, zdychała z bólu, traciła przytomność, dziecko nie wychodziło, więc nacięły jej krocze w czterech miejscach tak, że potem przez miesiąc nie mogła chodzić. Dziecko było duże, udane, doktor je potem oglądał mówił, że „lala, nie chłopiec”. Mimo to pożyło rok i umarło na zapalenie płuc.

 –     Ja nie upilnowała. Kazali mi iść do owiec, i ja go zostawiła w chałupie przy otwartym oknie, by słyszeć, jakby płakał. Zawia­ło dziecinę moją. – Na chwilę wpadła w szloch, przez długą minutę rozpaczała, jakby to się wydarzyło wczoraj. Otarła nos rąbkiem chustki i opowiadała dalej. Mąż ją zdradzał, ona zdradzała męża. Rozstali się szybko, wkrótce miała drugie dziecko, córkę, z innym mężczyzną. Ślubu już nie brała, ale żyli razem. Była po czterdziestce, gdy wrócił napity i jak zwyk­le po pijaku ją „przycisnął”. Zaszła w ciążę. Znowu dziewczynka. – Tak wypadło, że z moją pierwszą córką razem leżałyśmy na porodówce. Sromota taka! Że ja, stara baba, jeszcze dziecko rodzę, a na łóżku obok córka moja powija mi wnuczkę. – Znowu zaniosła się płaczem, a jej oczy wyglądały, jakby miały wypłynąć na pomarszczone policzki. – Już cztery lata, jak ta moja najmłodsza córeńka umarła. Pani spojrzy. – Wyjęła zdjęcia z foliowej koszulki włożonej w segregator z Janem Pawłem II. – Tu, na swoim ślubie, jaka ładna. – Spojrzałam na zdjęcie z lat osiemdziesiątych. Na twarzy brwi jak namalowane węglem, moda jak z Dynastii, suknia jak błyszcząca beza, włosy skręcone lokówką i polakierowane na sztywno, wąs, mucha i plastikowe lilie w tle. – A tu już w trumnie. Ja płakała bardzo – dodała, dalej zalewając się łzami. Spojrzałam na umalowane oblicze czterdziestolatki w garsonce, leżącej na marach. – Na pogrzebie ktoś krzyczał, żebym ją do domu zabrała, bo ona jak żywa wyglądała – zawodziła dalej. – Ona tu powinna być, posprzątać, wody mi przynieść. Żyję, a jakbym martwa była, jakbym się z dzieckiem swoim do grobu położyła. Tylko te zdjęcia mam, to sobie patrzę, oczy wypłakuję. Pani może mi to odrobić na większe?

Położyłam fotografię na parapecie. Brudne szyby ładnie rozpraszały dzienne światło. Zwiesiłam się nad zdjęciem z obiektywem skierowanym prostopadle w dół. Wykadrowałam ciaśniej, aby twarz zmarłej córki była w centrum. Ustawiłam ostrość na jej zamknięte oczy i złożone na piersiach dłonie. Rzeczywiście wyglądała bardzo młodo. Zrobiłam zdjęcie, puściłam drukowanie. Stara kobieta otarła łzy i patrzyła z zainteresowaniem, jak papier przeciągany przez drukarkę to w lewo, to w prawo zamienia się w oblicze jej córki, większe, wyraźniejsze, kolorowe. Zachwyciła się i rozpromieniła.

 –    Czy mnie pani też może tak zdjąć?

Potwierdziłam, więc zaczęła krzątaninę. Zsunęła z głowy chustkę, przeczesała włosy, poprosiła wnuczkę, by jeszcze poprawiła. Po łzach nie było już śladu. Wyjęła z kredensu pozłacany naszyjnik, założyła go, usiadła wyprostowana, ustawiając się do mnie półprofilem. Widziałam, jak piękna musiała być w młodości. Wzięła zdjęcie do ręki. – Takiego portretu to ja nigdy nie miałam. Byłam ładna, jako panienka. Ale teraz widzę, że też niebrzydka – powiedziała, śmiejąc się zalotnie sama do siebie.

Gdy wyszłyśmy, Agata przeklęła pod nosem i powiedziała, że ta najmłodsza córka babci była alkoholiczką i zwyczajnie zapiła się na śmierć tuż po czterdziestce.

 –    Miała geny ojca, była kochanica, ciągnęło ją do facetów i co chwila miała innego, awanturnika albo pijaka równego sobie. Ale i tak była dla babci najukochańsza, najlepsza. A naszą mamę, swoją najstarszą córkę, która prowadziła gospodarstwo i wychowywała nas na porządnych ludzi, traktowała jak niewolnicę. Nie gniewam się na babcię tylko dlatego, że przeżyła tę rzeź, i od dziecka mi jej szkoda.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.