Upojony chorobą

Zapiski o życiu i śmierci

CZĘŚĆ PIERWSZA
UPOJONY CHOROBĄ

W życiu pisarza tak wiele miejsca zajmuje cierpienie – dobrowolne cierpienie retoryczne – że na wieść o raku prostaty doznałem czegoś w rodzaju ulgi, albo wręcz euforii. Poczułem nagle, że oto nadszedł kryzys: prawdziwy kryzys, a przy tym pobrzmiewający echami kryzysów języka, literatury, osobowości. Wydawało mi się, że moje istnienie – czyli to, co myślę, czuję, robię – nabrało naraz wyraźnego rytmu, że zaczął bić licznik, jak taksówce, że obowiązuje mnie metrum, jak w poetyce.
Kiedy dowiadujemy się, że zagrożone jest nasze życie, możemy albo tę wiedzę przyjąć, albo się od niej odwrócić. Ja zwróciłem się ku niej. Nie był to wybór, lecz automatyczna zmiana biegów, ciche porozumienie ciała i umysłu. Poczułem, że czas klepnął mnie po ramieniu, że w końcu wyznaczono mi ostateczny termin. I nie był to lęk przed śmiercią na raka (choć ten zaatakował już nie tylko prostatę), bo wierzyłem, że będzie go można opanować naświetlaniami albo leczeniem hormonalnym. Nie. Uderzyła mnie i zaskoczyła świadomość, że któregoś dnia coś, cokolwiek to będzie, przerwie nieśpieszny bieg mojego życia. To brzmi banalnie, ale mogę tylko powiedzieć, że uświadomiłem sobie po raz pierwszy, że nie jestem wieczny.
Czas przestał być niewinny, już nic nie było zwyczajne. Zrozumiałem, że mam w życiu nieprzekraczalny termin, jak ustalony w umowie termin ukończenia książki, którą właśnie pisałem. Byłoby mi bardzo niezręcznie, gdybym nie mógł jej skończyć. Przyrzekłem ją samemu sobie i moim przyjaciołom. I choć nie przyznałbym się do tego głośno, zapowiedziałem ją światu. Wszyscy pisarze myślą tak w głębi duszy.
Kiedy znajomi dowiedzieli się, że mam raka, zdziwieni moją wesołością, mówili o odwadze. Ale z odwagą nie ma to nic wspólnego, przynajmniej w moim przypadku. O ile się nie mylę, to kwestia chęci. Jestem pełen apetytu na życie, pisanie, na wszystko. Ochota sama w sobie jest odmianą nieśmiertelności. Choć zawsze koncentrowałem się z trudem, teraz jestem czystym skupieniem, niczym diament albo mikroczip.
Pamiętam, jak kiedyś, w latach pięćdziesiątych, próbowałem odwieść od samobójstwa mojego przyjaciela Julesa. Już raz próbował, a gdy do niego przyszedłem, powiedział: „Podaj mi jakiś sensowny powód, że warto żyć”. Miał trzydzieści lat.
Wiedziałem, co mam robić. Zabrałem się do reklamowania mu życia, jakbym był agentem nieruchomości. „Rozejrzyj się tylko – mówiłem. – Czy ty naprawdę nie interesujesz się światem? Ulicami, domami, drzewami, ludźmi, sklepami, ruchem i bezruchem. Spójrz na kobiety, zobacz, jakie są pociągające, każda na swój sposób. Pomyśl tylko o tym wszystkim, co mógłbyś z nimi robić, wyobraź sobie, dokąd mógłbyś je zabrać. Pomyśl o książkach, obrazach, muzyce. I o przyjaciołach”.
Kiedy go tak nęciłem, zastanawiałem się, czy mówię mu prawdę. On uważał, że nie, i tydzień później włożył głowę do piekarnika. Sam więc nie wiem, czy wierzyłem we własne słowa – w każdym razie dalej postępowałem jak wszyscy. Ale teraz wierzę. Gdy żona niedawno zrobiła mi hamburgera, uznałem, że to najcudowniejszy hamburger w dziejach świata.
Wraz z chorobą urzeczywistnił się wreszcie mój powtarzający się sen. Wcześniej śniło mi się kilka razy, że popełniłem przestępstwo, a może tylko zostałem o nie oskarżony, nie było to jasne. Na procesie nie skorzystałem z adwokata i sam wygłosiłem z pasją mowę obrończą we własnej sprawie. Była tak poruszająca, że mnie samego przechodziły dreszcze. Wiedziałem, że sąd z pewnością mnie uniewinni, nie wyobrażałem sobie, że mogłoby być inaczej – tyle tylko, że za każdym razem budziłem się przed ogłoszeniem wyroku. Teraz rak jest tą popełnioną lub niepopełnioną zbrodnią, a elokwencja i żarliwość, z jakimi opowiadam się za życiem, są moją najlepszą obroną.
Moi przyjaciele gorliwie pospieszyli mi z pomocą. Przypominają mi stado ptaków, które unosi się znad wody ku zachodzącemu słońcu. Jeśli ten obraz wydaje się trochę przesadzony albo podszyty ironią, to tylko dlatego że nie umiem powstrzymać się od dostrzeżenia w ich zachowaniu pewnego komizmu: bo dowcipni faceci ni stąd, ni zowąd zaczęli przemawiać nabożnie i w natchnieniu.
W odróżnieniu ode mnie moja choroba nie upoiła ich, lecz otrzeźwiła. Skoro ja nie zamierzam spoważnieć, oni wzięli to na siebie. A zdaje się, że ich to peszy i napełnia goryczą. Gdy moi kumple przestali żartować, zbrzydli, postarzeli się, spospolicieli. Jakby wyłysieli z dnia na dzień.
Tymczasem przez to ich całe cackanie się ze mną ja sam poczułem się żywy, barwny, wyrazisty. Jest to z mojej strony niewdzięczność, ale ich troska, przyjaźń i szczere przejęcie nie trafiają do mnie. Przeszkadza mi w tym buńczuczna wiara, że to ja jestem zdrowy, a oni chorzy. Jak bohatera egzystencjalistów uleczyła mnie prawda, oni zaś wciąż cierpią mdłości niewtajemniczonych.
Czuję metafizyczne łaskotanie długich igieł, które wbito mi w brzuch. Noszę pampersy. Liżą mnie płomienie, przypala się moje poczucie „ja”. Sartre miał rację: każda chwila życia ma być gotowością na śmierć.
Pojmuję wreszcie warunkowość kondycji człowieka. Lecz inaczej niż Kierkegaarda czy Sartre’a nie obchodzi mnie ironia mojego położenia. Rak leczy z ironii. Być może cała moja ironia zogniskowała się w prostacie. Groźna choroba podnosi poziom adrenaliny i zdaje się nam, że jesteśmy bardzo mądrzy. Uznałem, że mogę sobie teraz pozwolić na konkluzje. Wreszcie nabierają kształtu wszystkie te wielkie uogólnienia, które próbowałem formułować od lat. Kiedy patrzę na dawnego siebie, odnoszę wrażenie, że intelektualista jest człowiekiem przekonanym, że obce mu są frazesy, że nie imają się go pospolite mądrości. Teraz wiem lepiej. Spoglądam na wszystko podsumowującym okiem. Natura to fantastyczny redaktor.
W początkowych stadiach choroby nie mogłem spać, oddawać moczu, wypróżniać się, po głowie chodziło mi słowo katusze. A potem, gdy lekarz uwolnił mnie od tego wszystkiego, cóż to była za zmysłowa przyjemność! Płacząc z radości, zrozumiałem, jak cudownie jest po prostu funkcjonować. Moje ciało, które od dziesięciu, dwudziestu lat było już tylko moją przebrzmiałą miłością, dobrym, ale niepodniecającym znajomym, stało się na nowo przedmiotem mego zadurzenia. Zdaję sobie oczywiście sprawę, że ta euforia minie, że to tylko nagły przypływ świadomości, błysk związany z nową perspektywą, gwałtowny przybór ontologicznej czujności. Ale ja to kupuję i zamierzam spożytkować. W oczekiwaniu na następne stadium będę używał wszystkiego, co da się wykorzystać. Skoro choroba jest przede wszystkim dramatem, można w niej chyba nie tylko cierpieć, lecz także się nią cieszyć. Rozumiem teraz, dlaczego tak upodobali ją sobie romantycy: człowiek chory wszystko widzi jako metaforę. W tym stadium jestem zauroczony moim rakiem. Bo zatrąca objawieniem.
Gdy spoglądam przed siebie, czuję się jak ktoś, kto się obudził z długiej popołudniowej drzemki, żeby stwierdzić, że zapadł już zmierzch. Przypomina mi się d’Annunzio, który poznawszy na paryskim przyjęciu pewną księżniczkę, powiedział: „Chodźmy, czeka nas głęboki wieczór”. Czemu nie? Sporządzam bilans życia – przed oczyma stają mi obrazy – i widzę je jako piękną turecką chustę rzuconą na fortepian.
Dlaczego właściwie turecką? Czemu na fortepianie? Nie mam pojęcia. Tak właśnie to widzę. Muszę przyjmować lekarstwa i przystać na tę metaforykę.
(...)