Być gościem w katastrofie

            A więc istnieje tylko to, co widzimy?

            Gdy Susan Sontag pisze Widok cudzego cierpienia (2003), w centrum stawia właśnie problem wszechobecności w zachodniej kulturze obrazów wojny i cierpienia oraz związany z tym imperatyw patrzenia jako kluczowy dla zrozumienia naszej relacji ze światem. Nic dziwnego: po 11 września 2001 roku świat wszedł na nowo w wojenne tryby, trwała wojna i okupacja Afganistanu, przygotowywano inwazję na Irak, ciągle żywe były obrazy rzezi w Rwandzie, Kosowie i Bośni… Obrazy telewizorów wypełnia przemoc (wcale nie tak odległa od tej z ówczesnych gier komputerowych) i chaos rozpadu. Sontag sięga jednak do źródeł nowoczesności, do Goi i jednej z jego rycin z cyklu Okropności wojny (zatytułowanej po prostu: Yo lo ví, „widziałem to”), by następnie pokazać historyczny udział fotografii w tworzeniu ikonografii cierpienia, rozwój i znaczenie wojennego reportażu (z kamieniami milowymi w postaci wojny secesyjnej, wojny domowej w Hiszpanii, przez Wietnam po Jugosławię, gdzie ten rodzaj dziennikarstwa/fotografii przeobrażał się w nowe formy), dokonywane na wojennych obrazach manipulacje, po to, by wreszcie postawić pytanie o moralne konsekwencje patrzenia na rzeczy, na które – być może – nie powinniśmy spoglądać lub – wprost przeciwnie – na które powinniśmy uparcie patrzeć (pomimo wszystko).
            No se puede mirar – nie można na to patrzeć. Niektóre z rycin Goi są zapisem bezpośredniego udziału artysty w przedstawionych „okrucieństwach” popełnionych na ludności cywilnej podczas powstania Hiszpanów przeciw napoleońskiej władzy: stając się świadkiem, artysta przekracza fizyczny i emocjonalny dystans, staje się niejako częścią obrazu. To postawa znamionująca już nowoczesność, świadoma uwikłania, jakie jest udziałem każdego obserwatora. W ponad sto siedemdziesiąt lat starszym pierwowzorze, za jaki uchodzi cykl Jacques’a Callota (1629–1633), wojna trzydziestoletnia przedstawiona zostaje na zimno, typologicznie, z dystansu – niczym pejzaż. Lotaryńczyk pokazuje szaleństwo i okrucieństwo towarzyszące wojnom, zapewne jako pierwszy pochyla się nad przerażającym losem cywili, pokazuje też, co dzieje się z żołnierzami po zakończeniu działań zbrojnych. A jednocześnie te wojenne scenki rodzajowe są raczej zdystansowanym zapisem okrucieństw burzliwej epoki niż osobistym, zaangażowanym świadectwem kogoś, kto reaguje na niesprawiedliwość dziejącą się na jego oczach… Tymczasem, jak zwraca uwagę Georges Didi-Huberman, „by świadczyć, trzeba być na miejscu, być blisko […]. Istnieje u Goi ten sam gest zbliżenia, który odnaleźć można o wiele później u Roberta Capy, gdy twierdzi on, że »jeśli fotografia nie jest dobra, oznacza to, że fotograf nie był wystarczająco blisko«”. Co jednak dzieje się z pojęciami bliskości i oddalenia dziś, gdy patrząc na ekrany telefonów, komputerów i telewizorów, z całą pewnością i przekonaniem stwierdzamy: Yo lo ví…?
            Sontag zwraca uwagę, że „nieprzyzwoitość współ-oglądania” cudzego cierpienia ma w sobie coś z pornografii. Można dopowiedzieć, że jest również radykalną formą pożerania świata, zawłaszczania go poprzez obrazy – a więc jeszcze inną formułą kolonizowania go. W Widoku cudzego cierpienia Sontag nie ucieka jednak od etycznej oceny i przypisuje obrazom sprawczość: to różni ją od takich popularnych i wpływowych w ostatnich dekadach XX wieku filozofów, jak choćby Jean Baudrillard czy Paul Virilio, dla których wojna była zawsze czymś zapośredniczonym, a więc dalekim od realności. Z ich punktu widzenia jawi się ona raczej jako spektakl, wizualny eksces o spektakularnym charakterze: coś, co żyje w świecie obrazów (a więc poza nami) własnym życiem. W efekcie jest ona realna i nierealna zarazem; granica między iluzją a rzeczywistością okazuje się cienka, obraz wojny wydaje się o wiele bardziej prawdziwy niż ona sama… W konsekwencji „wojna w Zatoce” nie istnieje. W końcu wszystko jest tylko spektaklem.



Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.