Solo

Magnez

Zbudził się raptem w martwej strefie nocy. Jest niezwykle
gorąco jak na tę porę roku. Pali go w gardle, a wszystkimi
fałdami skóry spływa pot.
Kuśtyka do zlewu po wodę. Potem siada w fotelu i kilka
razy prycha, żeby przeczyścić nos.
Dworzec autobusowy za oknem jest w trakcie remontu
i nawet o tej godzinie słychać ryk świdrów.
Dwa oślepiające reflektory, zainstalowane na placu przed
dworcem w ramach walki z przestępczością, chyba zmyliły
miejscowe ptaki, bo te już zaczynają poranny chór, chociaż
jest środek nocy, a jemu dopiero co udało się zdrzemnąć.
Ale właśnie teraz drą się jak opętane.
Ciężko dyszy w fotelu, wydobyty z ciemności blaskiem
halogenów zza okna.
Mimo późnej pory na dworcu hałasują podróżni, wykazując
w tej dziedzinie wielką pomysłowość: krzyczą, stukają
i próbują uruchomić dogorywające auta, jakby nikt w okolicy
nie usiłował zasnąć.
Wkrótce stuknie mu dziesiąty krzyżyk, a mieszka na trzecim
piętrze.
Pokój ma cztery na trzy i pół metra. Z boku jest łazienka,
a w głębi kąt kuchenny. Z okna widać stojące przed dworcem
stragany z chińską tandetą: budzikami, paskami do zegarków,
roślinami z plastiku, bateriami, bawełnianymi koszulkami,
pamiątkami i tym podobnym badziewiem. Cinkciarze siedzą
i czekają, aż trafi się okazja, żeby zahandlować z pasażerami
zagranicznych autokarów.
Sufit w kącie przecieka, więc gdy pada deszcz, po ścianie
leje się woda. Wsiąkła w tynk, pozostawiając plamę w kształcie
zbliżonym do Australii. Ze ściany odpada farba, a w pokoju
czuć cysterną.
Okno wychodzi na zachód, więc w mieszkaniu najwidniej
jest po południu.
Rząd nadal uważa za stosowne wypłacać starcowi miesięczną
rentę, żeby przedłużyć jego niedolę. Kiedy przeszedł
na emeryturę, była to całkiem wystarczająca suma, bo żył
samotnie i miał skromne potrzeby. Ale po tym wszystkim,
co się stało z gospodarką, emerytura jest prawie nic nie
warta, a oszczędności wyparowały. Gdyby nie wielkoduszność
sąsiadów, którzy co miesiąc kupują mu jedzenie i inne
produkty, byłby w katastrofalnej sytuacji. Sąsiedzi to dobrzy
ludzie: płacą za jego abonament telewizyjny, jedna kobieta
nawet mu gotuje, bo sam już by nie dał rady.
Ale krępuje go to, że za każdym razem, kiedy kończy mu
się kawa albo papier toaletowy, musi zawracać im głowę.
Przeżył już na ziemi wiele lat i uważa, że powinien dostawać
takie rzeczy bez proszenia.
Wskutek pewnych wydarzeń stracił wzrok. Słuch ma jednak
wciąż dobry, a jego główną rozrywką pozostaje telewizja.
Przesiaduje przed odbiornikiem, w którym lecą konkursy
piękności (chociaż nie widzi uczestniczek), a także
filmy informacyjno-reklamowe,
angielskie dramaty kostiumowe
z kiepskim dubbingiem, filmy podróżnicze, niemiecka
pornografia i wszelkie inne odmiany współczesnej
mądrości.
Gdy późną nocą telewizor jest wyłączony, czasem słychać,
że na jednym z niższych pięter bez końca dzwoni telefon. Starzec
leży i zastanawia się, skąd na świecie dobiega to stęsknione
wołanie i czego ono tak uparcie szuka w tym akurat domu.
Po południu od muru pod oknem lekko zawiewa odorem
moczu. Wszyscy mężczyźni, którzy przewijają się przez dworzec
autobusowy, chodzą tam, żeby sobie ulżyć. Na dworcu
są wprawdzie publiczne toalety, ale widać nie wytrzymują
porównania z murem, skoro tak pociąga on każdego mężczyznę
z pełnym pęcherzem. Nawet ci, którzy jeszcze nigdy
z niego nie korzystali i nie wiedzą, że jest już przesycony
cuchnącym dwudziestoletnim osadem, nie zaszczycają więcej
niż jednym spojrzeniem popękanych kabinek na skraju
placu. Dwaj lub trzej zawsze stoją pod ścianą, wytrząsając
ostatnie krople.
Kobiety korzystają z kabin mimo ich fatalnego stanu.
W upalne dni fetory są nie do wytrzymania, więc deszcz
przynosi wielką ulgę, bo wszystko spłukuje. W czasie potężnych
ulew niewidomy siaduje przy oknie, słuchając dźwięku
bliższych i dalszych kropel: jedwabistego poszumu w koronach
drzew, ciężkiego bębnienia w plastikowe pojemniki
z wodą, twardego stukotu o jezdnie i chodniki, rozmaitych
metalicznych nut wydobywanych z dachów samochodów
i pokryw studzienek kanalizacyjnych, barytonowego trylu
brezentu, lepkiego chlupotu błota, spiętrzonych potoków
z rynien. W takich chwilach na mgnienie wyłania się krajobraz
i ślepiec przypomina sobie, jak to jest, kiedy się widzi.
Co rano plecy zadają mu katusze, poza tym jednak cieszy się
jeszcze nie najgorszym zdrowiem, lecz z samych chociażby
statystyk wynika, że śmierć upomni się o niego niebawem.
W dzieciństwie nieraz patrzył, jak babcia wiesza na
drzewach przed domem życiorysy umarłych. Pochodziła
z wioski nad Morzem Czarnym, teraz odgrodzonej granicą
państwową, i właśnie opowieści o czynach nieboszczyków
z tej dalekiej wsi wywieszała na pniach dumnych platanów,
które rosły w równych odstępach. Chyba codziennie
wypadała rocznica śmierci kogoś z mieszkańców tej odległej
miejscowości, bo babcia zawsze przy porannej herbacie
opowiadała o nich chłopcu, pisząc nekrologi. Przywiązywała
potem kartki sznurkiem do drzew. Rozmakały w deszczu,
ale po roku wieszała nowe.
– Jak ty to robisz, że tak wszystko pamiętasz? – raz po
raz pytał wnuczek, któremu wydawało się istnym cudem,
że zachowała w pamięci całe dzieje zaginionej dynastii. Ale
ten wiejski obyczaj nie podobał się ojcu chłopca, więc jej
własny życiorys nigdy nie zawisł na drzewie.
Wrażliwy tak jak wszystkie dzieci na sprawy nie z tego
świata, chłopiec miał w tamtych latach silne poczucie nieskończoności
pokoleń. Widywał, jak ludzi kładzie się do grobów,
zamknąwszy im oczy, i wyobrażał sobie ziemię w przekroju.
Na widok zawrotnie głębokiej warstwy uśpionych ciał
bez trudu potrafił uwierzyć, że toczące się na powierzchni
życie jest zaledwie obłokiem ich wspólnych snów, ponieważ
śniący – cisi i wieczni w swoim wilgotnym schronieniu – są
wielekroć liczniejsi od tych, co chodzą z otwartymi oczami.
Niedawno przypomniał sobie tamte wczesne przeczucia,
słuchając programu telewizyjnego o mieście, które zalała
woda po wybudowaniu tamy. Osiemdziesiąt lat później tamę
kazano rozebrać. Wody zalewu opadły, rzeka wróciła do
dawnego koryta, a miasto wychynęło z powrotem na słońce.
Rzecz jasna, nie obeszło się bez rozległych zniszczeń.
Woda spłukała tynk ze ścian, a dachy się zapadły. Drewniane
budynki po kawałku spłynęły z prądem. Drzewa obumarły,
a całe miasto cuchnęło zdechłymi rybami i gnijącymi
wodorostami jeszcze przez wiele tygodni po zburzeniu
tamy. Ale na ulicach wciąż stały samochody – zabytkowe
modele, które on pamięta z młodości. Były też zegary, których
wskazówki zatrzymały się o różnych godzinach, a przed
kinem wisiały afisze z tytułami starych filmów. Drogowskazy
niezachwianie trwały na miejscach, wskazując drogę do
podwodnych punktów przeznaczenia. W każdym domu
ostały się jakieś rzeczy. Pewien człowiek znalazł w kuchni
słoik z marynatą, a po skosztowaniu stwierdził, że jest jeszcze
dobra. Przywieziono kilkoro starców, którzy mieszkali
tam przed potopem. Kiedy im pokazano rodzinną miejscowość,
poczuli się, jakby wrócili do świata dziecięcej fantazji.
Starzec spędza ostatnio czas, brodząc wśród najważniejszych
zdarzeń ze swojego życia, bo chciałby odkryć cenne
szczątki, które być może spoczywają na dnie. Oczywiście
nie ma przy nim żadnych krewnych, wszyscy znajomi odeszli,
a on wie, że jego myśli nie zaciekawią nikogo z żywych.
Ale zdołał przetrwać wiele lat i nie chce, żeby to, co przeżył,
skończyło się bezmyślnym zapomnieniem.
Zanim stracił wzrok, przeczytał w jakimś piśmie, że grupa
badaczy natrafiła na stado papug mówiących językiem plemienia,
które wyginęło wskutek niedawnej katastrofy. Zdumieni
tym odkryciem, zamknęli papugi w klatkach i wysłali
do swojego kraju, żeby językoznawcy zapisali szczątki zaginionego
języka. Ale ptaki tyle już wycierpiały, przypatrując
się zagładzie plemienia, że nie przeżyły podróży.
Starzec czuje silną więź między sobą a tymi papugami.
Ma wrażenie, że tak jak one nosi w sobie szczątki pewnego
dziedzictwa, lecz sam zanadto ucierpiał, żeby coś komuś
przekazać.
Właśnie dlatego znów przeczesuje własne życie. Nie ma
majątku ani spadkobierców, a jeśli w ogóle posiada coś, co
mógłby zostawić potomności, to tylko jakąś przydenną,
trudną
do odnalezienia gmatwaninę.
Ma na imię Ulrich. Winą za ten niedorzeczny wybór można
obarczyć jego ojca, który kochał wszystko, co niemieckie,
i poświęcił w życiu wiele czasu uzasadnianiu tego zauroczenia.
Ulrich urodził się tu, w Sofii, w imponującym domu na
bulwarze Dondukowa, dokładnie naprzeciwko restauracji
Szumeńskiej. Jego ojciec w latach zamożności zbudował tę
kamienicę, nadając jej styl wiedeński: zatrudnił wiedeńskiego
architekta, każąc mu umieścić na fasadzie kamienne liry,
pełne owoców urny i masywną cyfrę 1901.
W tamtych latach ludzie pokroju ojca Ulricha – panowie
w garniturach i kapeluszach – byli w Sofii mniejszością. Przewagę
liczebną miały świnie, osły i wieśniacy w chustach na
głowach, którzy przywozili drób i arbuzy. Ludzi w garniturach
przyćmiewali dostojni kupcy żydowscy i ormiańscy, załatwiający
poważne interesy wśród wonnego dymu, jedwabiów
i spluwaczek. Ludzie w garniturach ledwie rozumieli,
co mówią przekupki podzwaniające żelaznymi obręczami na
bazarach. Rytmu transakcji nie wyznaczały godziny otwarcia
banków, lecz chód wielbłądów, których karawany ściągały
z całego imperium osmańskiego, dostarczając tureckim kupcom
osiadłym wokół meczetu Banja Baszi dywany i złoto. Ludzie
pokroju ojca Ulricha byli też bezsilni wobec Cyganów,
ilekroć ci opanowywali na pewien czas miasto, rozbijając po
południu rojne obozowisko skórzanych namiotów, przed którymi
płonęły ogniska, i zasypywali bazary zagranicznymi ciekawostkami,
siejąc w dziecięcych główkach niespokojne myśli.
Ale mężczyźni w garniturach mieli gotowy plan ekspansji.
Gdy imperium osmańskie cofnęło się jak odpływ, Sofia ukazała
się niczym wyrzucony na brzeg Europy wieloryb, a oni
zaczęli kombinować, jakby tu ze swojego prowincjonalnego
tureckiego miasta zrobić nową europejską stolicę. Uważnie
przyglądali się Berlinowi i Paryżowi, pragnąc się dowiedzieć,
co jest do tego celu potrzebne, i wiernie odtworzyli w Sofii
wszystkie niezbędne elementy: katedrę, tramwaj, uniwersytet,
pałac królewski, muzeum nauki, teatr narodowy i takież
zgromadzenie. Przy drogach wjazdowych do przyszłej metropolii
piętrzyły się olbrzymie stogi siana, którym karmiono
tabuny koni wożących kamienie i stal na budowę. Bagniste
pustkowia pozostałe po zburzeniu starych budynków zalał
tłum handlarzy i robotników.
Ojciec Ulricha budował koleje. Za młodu miał szczęście
studiować inżynierię w szkole górniczej we Freibergu,
a karierę zaczął od budowy linii kolejowej Wiedeń–Konstantynopol,
którą kierował baron de Hirsch. Najwcześniejsze
wspomnienia Ulricha pochodzą z lat, gdy ojciec jeździł
służbowo po całej Anatolii i Mezopotamii, pracując pod
kierunkiem Philippa Holzmanna. Dostał on od Deutsche
Banku ogromne zamówienie na budowę kolei w imperium
osmańskim, a ojca Ulricha mianował starszym inżynierem
przy kładzeniu nowej linii z Berlina do Bagdadu.
Ojciec Ulricha nie wyobrażał sobie szlachetniejszego, bardziej
f i l o z o f i c z n e g o powołania niż budowa kolei. Na
myśl o lśniących szynach, wijących się wężowym zygzakiem
przez całe kontynenty, tak się rozmarzał, że drżały mu wąsy.
Widział powstające obok cerkwi, synagog i meczetów nowe
budowle, którym wyrastały dachy ze stali i szkła, podczas
gdy w środku tablice odjazdów rozkładały się niby wachlarze,
obiecując mnóstwo odkryć. W tych ekstatycznych rojeniach
szybował nad uproszczonym wizerunkiem kuli ziemskiej,
spowitej bliźniaczymi stalowymi kreskami i nareszcie poddanej
władzy nauki tudzież rozumu.
Zawsze jeździł drugą klasą, bo spotykał tam zdumione
rodziny w tradycyjnych strojach, pierwszy raz w życiu
podróżujące wagonem kolejowym. Podsłuchiwał ich niespokojne
rozmowy, chrząkał znacząco i kręcił głową, a choć
żona próbowała go pohamować, lekko trzepiąc po dłoni
rękawiczkami, czekał odpowiedniej chwili, żeby się wtrącić.
– Zaklinam was, nie lękajcie się! – zaczynał z emfazą. – Jedziemy
drogą zbudowaną zgodnie z nauką Newtona i choćbyśmy
pędzili trzykroć szybciej, nic złego by nas nie spotkało!
Stwierdziwszy z zadowoleniem, że w przedziale ustała
bezmyślna gadanina, podnosił się z miejsca, aby tak oto
przemówić do pasażerów:
– Poczciwi prostaczkowie, którzyście nigdy nie podróżowali
szybciej, aniżeli mogła was pociągnąć błotnistą drogą
zabiedzona szkapa! Dożyliście tego, że mkniecie z prędkością
myśli, porwani parowym pędem! Delektujcie się tą
chwilą i rozmyślajcie nad szybkością, która wtrąca teraz wasze
umysły w otchłań przerażenia, rozlega się ono bowiem
w was samych pierwszym pomrukiem nowej ery.
Kiedy jakaś wieśniaczka skarżyła się, naciągając na ramiona
zapaskę, że migający za oknem krajobraz przyprawia
ją o mdłości, wskazywał palcem horyzont i błagał kobiecinę:
– Proszę nie patrzeć na te maki za oknem, ponieważ przemykają
one tak szybko, że nie nadążają za nimi pani zmysły.
Radzę przyjrzeć się widocznym w oddali wieżom i górom,
które poruszają się jednostajniej. Ten sposób patrzenia jest
bowiem charakterystyczny dla nowych czasów: uwolniliśmy
się od krótkowzroczności, która kazała ludziom wpatrywać
się we własny spłachetek nędznej ziemi oraz głosić mieczem
i werblem jego wyższość nad każdym innym. Ród ludzki
sięgnie odtąd wzrokiem w dal, ku wspólnej przyszłości!
Gdy zaś nieszczęsna adresatka tej przemowy szczelniej
omotywała się zapaską, jej potulny mąż rycersko wystawiał
się na sztych, nieśmiało pytając, jak się kładzie szyny
lub obsługuje semafory, na co ojciec Ulricha odpowiadał
obszernie i z zachwytem, gestykulując podniośle i rysując
gwoli zbudowania słuchaczy techniczne diagramy.
Ilekroć rano przynoszono gazetę z wiadomością o katastrofie
kolejowej, wściekał się przez kilka dni. Przeklinał
sennych zwrotniczych i pijanych motorniczych, którzy przez
swój idiotyzm sprzeniewierzali się wiekowi nauki, powodując
kalectwo i śmierć niewinnych ludzi.
– Te oburzające wypadki w końcu ustaną – odparowywał
gniewnie, gdy ktoś próbował go o nie zagadnąć. – To tylko
kwestia czasu.
Ulrich spędził znaczną część dzieciństwa w przedziałach
wagonów i hotelach, podążając tam, dokąd wiodły ojca obowiązki
służbowe. Wszyscy domownicy wyruszali w kilkutygodniowe
podróże aż do końca torów. Po drodze napotykali
kilkutysięczne armie robotników, mieszkających w namiotach
wśród chaszczy, pod chmurą pyłu, dzięki której w promieniu
wielu kilometrów wiedziano o ich trudzie. Byli to
Włosi, Grecy, Ormianie, Turcy, Arabowie, Kurdowie i inni
przybysze z wszystkich zakątków imperium. Tłukli młotami
w pustynną ziemię pod nadzorem wysłanników Wysokiej
Porty i niemieckich inżynierów. Ci pierwsi nosili turbany,
drudzy zaś sumiaste wąsy. Ciągnęły za nimi tłumy kucharzy,
lekarzy, prostytutek, handlarzy owoców i tytoniu, muzykantów
i tancerek wędrujące szlakiem, który istniał dopiero
w planach. Kiedy dogasał dzień, pod rozgwieżdżonym
niebem rozpalano niezliczone mnóstwo ognisk i stawiano
wprost na nich żelazne kotły, a kury i kozy wbijano na rożny.
Jak okiem sięgnąć, mężczyźni jedli, żartowali, spali, kłócili się
i sikali, a tabuny wielbłądów i koni obojętnie im się przyglądały.
Owo ludzkie mrowie kładło na zakrzaczonych równinach
Anatolii srebrzyste szyny, wybiegające z opłotków stolicy.
Ten wspaniały widok wzruszał ojca Ulricha niemal do łez.
A oto najwcześniejsze z wciąż żywych wspomnień Ulricha:
leży nocą sam pod prześwitującym płótnem, troskliwie
owinięty kocem, i krawędzią słuchu chwyta zgiełk ludzkiego
roju, patrząc, jak na płóciennym dachu nad jego głową drga
jaszczurka, której sylwetkę wydobywa z ciemności rozkołysany
blask płomieni. Ale oczy skrzą mu się wcale nie od
tego widoku, tylko od dźwięków muzyki. Choć jest jeszcze
zupełnie mały, nie musi widzieć tancerzy, żeby wiedzieć,
w jaki ruch ona ich wprawia.
(...)