Śmiertelni

Wyzwania medycyny u schyłku życia

Odkąd ojciec przyjechał w 1963 roku na staż do Nowego Jorku, przejął praktycznie wszystkie elementy amerykańskiej kultury. Zrezygnował z wegetarianizmu i odkrył urok chodzenia na randki. Jego dziewczyna była stażystką pediatrii i pochodziła z tej części Indii, gdzie nie mówi się językiem mojego ojca. Kiedy się z nią ożenił, zamiast zgodnie z tradycją pozwolić swemu ojcu zaaranżować małżeństwo, w rodzinie wybuchł skandal. Był wielkim fanem tenisa, prezesem lokalnego Rotary Club i opowiadał sprośne dowcipy. Jednym z najważniejszych dni w jego życiu był 4 lipca 1976 roku – dwusetna rocznica niepodległości Stanów Zjednoczonych i jednocześnie dzień, w którym otrzymał amerykańskie obywatelstwo. Stał przed setkami ludzi wiwatujących na głównej trybunie w czasie dorocznego jarmarku hrabstwa Athens, gdzie właśnie zakończyła się aukcja wieprzy, a za chwilę miały się odbyć widowiskowe wyścigi gruchotów. Lecz była też jedna rzecz, do której nigdy nie zdołał się przyzwyczaić. To sposób, w jaki traktuje się w Ameryce ludzi starych i słabych, pozostawiając ich samym sobie lub odizolowując od świata w rozmaitych anonimowych instytucjach, gdzie swoje ostatnie świadome chwile spędzają wśród pielęgniarek i lekarzy, którzy ledwie pamiętają ich imię. Świat, w którym dorastał, był pod tym względem zupełnie inny.

Ojciec mojego ojca spędził swoją starość w tradycyjnym stylu, który z perspektywy Zachodu wydaje się istną sielanką. Sitaram Gawande był rolnikiem w wiosce Uti, położonej około czterech i pół tysiąca kilometrów w głąb lądu od Bombaju, gdzie nasi przodkowie od wieków uprawiali ziemię. Pamiętam, że kiedy odwiedziłem go z moimi rodzicami i siostrą, mniej więcej w tym samym czasie, gdy poznałem Alice, miał już ponad sto lat. Był wtedy najstarszą osobą, jaką kiedykolwiek znałem. Chodził o lasce, zgarbiony niczym pochylona łodyga pszenicy. Był tak głuchy, że trzeba było krzyczeć do gumowej rurki przytkniętej do jego ucha, aby mógł cokolwiek usłyszeć. Był słaby i czasami potrzebował pomocy przy wstawaniu. Pomimo to pozostawał człowiekiem pełnym godności, nosił ciasno związany biały turban, wyprasowany, brązowy sweter w romby i staromodne okulary w stylu Malcolma X. Przez cały czas otaczała go i wspierała rodzina. Jego wiek nikomu nie przeszkadzał, lecz przeciwnie – budził powszechny szacunek. Doradzał we wszystkich najważniejszych sprawach – aranżowania małżeństw, sporach o ziemię, interesach – i zajmował najbardziej honorowe miejsce w rodzinnym domu. Podczas posiłków obsługiwano go w pierwszej kolejności. Kiedy młodzi wchodzili do tego domu, kłaniali się i dotykali jego stóp na znak szacunku.

Tymczasem w Ameryce prawie na pewno umieszczono by go w domu opieki. Pracownicy systemu ochrony zdrowia stosują oficjalny system klasyfikacji, za pomocą którego określają poziom samodzielności danej osoby. Jeśli nie potrafisz bez pomocy skorzystać z toalety, jeść, ubierać się, myć się, przygotować do wyjścia z domu, wstać z łóżka, wstać z krzesła lub chodzić – czyli wykonać ośmiu „podstawowych czynności codziennych” – oznacza to, że brakuje ci podstawowych umiejętności niezbędnych do fizycznej samodzielności. Jeśli nie potrafisz samodzielnie zrobić zakupów, przygotować posiłku, posprzątać mieszkania, zrobić prania, wziąć leków, skorzystać z telefonu, podróżować lub zarządzać swoimi pieniędzmi – czyli wykonać ośmiu „codziennych czynności samodzielnego życia” – wówczas jesteś niezdolny do tego, aby bezpiecznie żyć samemu.

Mój dziadek potrafił wykonać tylko niektóre podstawowe czynności świadczące o samodzielności i parę bardziej skomplikowanych. Lecz w Indiach nie wiązało się to z żadnymi przykrymi konsekwencjami. Jego starość nie była powodem kryzysowych narad rodzinnych i bolesnych sporów na temat tego, co z nim dalej począć. Było jasne, że rodzina pozwoli mojemu dziadkowi dalej żyć tak, jak on tego chce. Mieszkał z nim jeden z moich stryjków wraz z rodziną, a w sąsiedztwie była także mała gromadka jego dzieci, wnuków, siostrzenic i siostrzeńców, dlatego zawsze miał się do kogo zwrócić o pomoc.

Taka sytuacja pozwoliła mu zachować styl życia, na jaki niewielu starszych ludzi może liczyć w nowoczesnych społeczeństwach. Dzięki rodzinie mógł nadal prowadzić własne gospodarstwo, które zbudował od zera, a tak naprawdę, mając jeszcze mniej niż zero. Jeden nieurodzajny rok sprawił bowiem, że jego ojciec nie mógł spłacić zaciągniętej pożyczki i musiał oddać wierzycielowi cały majątek, z wyjątkiem niecałego hektara ziemi obciążonego hipoteką oraz dwóch wychudzonych byków. Następnie umarł, pozostawiając swego najstarszego syna Sitarama z długami na głowie. Chociaż Sitaram miał wówczas zaledwie osiemnaście lat i był świeżo po ślubie, musiał odpracować długi na tym niecałym hektarze ziemi, który mu pozostał. W pewnym momencie jedynym pożywieniem, na jakie on i jego żona mogli sobie pozwolić, były chleb i sól. Umierali z głodu. Sitaram jednak modlił się i dalej orał, a jego prośby zostały wreszcie wysłuchane. Plony były obfite. Nie tylko miał już co włożyć do garnka, ale także mógł spłacić długi. W następnych latach powiększył gospodarstwo z niecałego hektara do ponad stu. Stał się jednym z najbogatszych chłopów w wiosce i sam zaczął pożyczać innym pieniądze. Miał trzy żony i wszystkie je przeżył, oraz trzynaścioro dzieci. Uważał, że najważniejsze są wykształcenie, ciężka praca, oszczędność, samodzielne zarabianie pieniędzy, dotrzymywanie słowa i pilnowanie innych, aby robili dokładnie tak samo. Przez całe życie wstawał przed wschodem słońca i nie położył się spać, dopóki nie objechał konno każdego hektara swoich pól. Nawet gdy miał już setkę, nie chciał zrezygnować z tego wieczornego rytuału. Moi stryjkowie obawiali się, że mógłby spaść z konia – bo był już słaby i chwiejny – ale wiedzieli, że to dla niego ważne. Dlatego zmienili mu konia na mniejszego i dopilnowali, żeby zawsze ktoś mu towarzyszył. Objeżdżał swoje pola jeszcze na kilka miesięcy przed śmiercią.

Gdyby mój dziadek żył na Zachodzie, taka sytuacja zostałaby uznana za niedopuszczalną. Lekarz powiedziałby mu, że to, co robi, nie jest bezpieczne. Gdyby jednak upierał się przy swoim, a potem upadł i trafił na ostry dyżur ze złamanym biodrem, w szpitalu nie pozwoliliby mu już wrócić do domu. Nalegaliby, aby umieścić go w domu opieki. Tymczasem w nie tak nowoczesnym świecie mojego dziadka to on sam decydował, jak chce żyć, a rolą rodziny było umożliwienie mu tego.

Ostatecznie dziadek umarł, mając prawie sto dziesięć lat. Stało się to po tym, jak wypadł z autobusu i uderzył się w głowę. Jechał do sądu w pobliskim mieście, żeby załatwić jakąś sprawę, co w jego wieku mogło wydawać się szaleństwem, ale dla niego było ważne. Autobus ruszył w momencie, gdy mój dziadek z niego wysiadał i chociaż towarzyszyli mu krewni, upadł na ziemię. Najprawdopodobniej miał krwiaka podtwardówkowego, który spowodował krwotok wewnątrzczaszkowy. Mój stryjek zabrał go do domu, gdzie dziadek zmarł kilka dni później. Żył tak, jak chciał, i do samego końca miał wokół siebie rodzinę.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.