Skarby

Poszukiwacze i strażnicy żydowskiej pamięci

Pani Ewa wstaje i wyjmuje z szuflady album fotograficzny. Gdy pochyla się nad nim, z koka wypada jej kosmyk białych włosów. Odbitki przedstawiają fragmenty macew. Pod każdą znajduje się ręcznie zapisane łacińskim alfabetem imię, czasem kilka innych słow. Gdy kobieta przewraca kolejne strony, w dotyku jej chudych, pomarszczonych palców jest delikatna czułość. Udaje nam się przez chwilę milczeć. Czuję, że zaraz  cisza zostanie brutalnie przerwana, więc sama zadaję pytanie:

– Zawsze tu pani mieszkała?

– W żydowskiej części miasta, pani Ewo – doprecyzowuje pan Roman.

– A dlaczego żydowskiej? Tu rożni mieszkali. I katolicy, i ewangelicy też. Choć na Krakowskiej to może więcej żydów. Tam synagoga stała, widziałam ją z okna. Zawsze brata tam ciągałam pod gorę, mama nam dawała drobne, bo tam stał taki kiosk ze słodyczami. Najlepsze czekoladowe z marcepanem. Czasem szliśmy aż do synagogi. Ale dalej już nie, bo nie było wolno. Helcia mieszkała dwa domy obok. Razem chodziłyśmy do szkoły. Zatrzymywałyśmy się codziennie na mostku, żeby rzucać patyki do rzeki. Patrzyłyśmy, który wypłynie pierwszy.

– Czyli mieliście żydowskich sąsiadów? – nie daje odetchnąć pan Roman.

– Pamiętam jak dziś: ’39 rok, mieszkaliśmy na piętrze. Zawsze siadałam na oknie. Była piękna pogoda. Nagle zaczęły latać samoloty. Tak nisko, że pilota widziałam. Dwupłatowce to

były. Pociski wypuszczały po kolei we wszystkie obiekty, które były żydowskie. Synagogę spalili.

– Mówiła pani, że mama się przyjaźniła z Żydami – znów przerywa pan Roman.

– U nas w kamienicy mieszkała sąsiadka Żydówka. I jeszcze druga przyjaciółka mamy też była Żydówką. Wszystkich Żydów zwieźli w jedno miejsce, to był budynek, mieli ich stamtąd brać do Oświęcimia. Mama nam pakowała do torby jedzenie dla nich i ja tam nosiłam z bratem. Stawałam na gzyms, brat mnie podnosił, a ja torbę podawałam do środka. Raz żołnierz podbiegł z takim ogromnym owczarkiem, złapał mnie, ale brat wybłagał, żeby nas puścili. I puścili, ale mamusia mnie więcej tam nie wysyłała. I folksdojcze też w naszej kamienicy mieszkali. Nikomu szkody nie zrobili. Nam to nawet pomogli. Po wyzwoleniu baliśmy się ich samych zostawiać w domu, bo nawet nie chcę mówić, co mogliby im zrobić. Ludzie są wredni. I jedna taka gadzina doniosła w końcu Rosjanom, że to Niemcy. Rosjanie ich wyciągnęli, tych staruszków. Ją wywlekli, jego zabrali. I więcej nie wrócił.

Pani Ewa wstaje, szura powoli w stronę przeszklonej serwantki, niepasującej do biednego wnętrza jej mieszkania. Przekręca kluczyk, uchyla drzwi i obiema rękami, jakby się bała, że upuści, bierze cukiernicę, po czym znów szurając, niesie ją i stawia przede mną.

– To Rosenthal – mówi, zanim zdążę rzucić coś głupiego, na przykład że dziękuję, nie słodzę. – Którejś nocy, zanim mieli Żydów wywozić, usłyszeliśmy pukanie od strony sadu. Sąsiadka. Miała porcelanę, swoją najlepszą, której moja mama jej tak zawsze zazdrościła. „Przechowamy dla was”, obiecała mama. „Używajcie, używajcie”, mówiła tamta. Stanęłam obok. Sąsiadka mnie nagle tak mocno przytuliła, a potem zaczęła całować. „Otwórz ręce”, powiedziała i włożyła mi w dłoń pierścionki, kolczyki, łańcuszki. „Tylko trzymaj mocno, żeby ci nic nie wyleciało”. Zaciskałam piąstki, bo sobie przetłumaczyłam, że jak upuszczę, to mnie zabiorą jak tę Wajsmanową. Ona jeszcze dodała: „To jest teraz twoje wiano. Mnie już nic nie będzie trzeba, bo my już nie wrócimy”.

Pani Ewa uchyla wieko cukiernicy. Nie ma w środku cukru – tylko pierścionki, kolczyki, łańcuszki. Patrzę na nie bez słowa. Nawet pan Roman nie ma nowych pytań.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.