Patrycja Dołowy

Wrócę, gdy będziesz spała

Rozmowy z dziećmi Holocaustu

fragment

Przyszłam porozmawiać o pani mamach…

Te dwa zdjęcia dostałam od cioci z Izraela. Ona już nie żyje. Dała mi je, gdy spotkałyśmy się po raz pierwszy w 1975 roku. Są zniszczone przez wojnę, cudem przetrwały. Ale to jedno zdjęcie moich rodziców miałyśmy – przechowała je moja mama- -niania. Jest sprzed wojny, tamte są z pobytu w getcie. Może pani porównać. Te same osoby, jak zastraszone zwierzątka. Sama dość długo byłam w depresji, wciąż jestem pod opieką psychiatry. Gdy pokazałam mu to zdjęcie, powiedział: „Po tym zdjęciu widać, że pani mama miała depresję”. Moja kochana mama! Moje ukochane zdjęcie. Przeszło czterdzieści lat codziennie na nie patrzyłam i płakałam. Teraz już nie płaczę. Mam wyschnięte oczy. To się już przeze mnie przewaliło. Już nie mam w sobie płaczu. Ale pani, widzę, potrzebuje gorącej herbaty i chusteczki.

Moje myślenie zmieniło się dzięki wierze. Dziś przywołuję te sprawy ze spokojem. Przyjmuję to doświadczenie. Tak było mi sądzone to przeżyć. W jakimś celu Bóg tak tym pokierował i się z tym godzę. Poza tym od dwudziestu lat jestem na lekach antydepresyjnych. To też ma wpływ na moją psychikę. Wszystko ma znaczenie. A tu jest jeszcze zdjęcie z mojego ślubu.

Urocze…

Miałam dwadzieścia lat, mój mąż dwadzieścia osiem. To moja mama. Mama-niania. Pierwszej mamy nie pamiętam. Pamiętam brata i tatę, ale mamy nie. Niania opiekowała się mną od początku. Uważałam ją za mamę. Nie zdawałam sobie sprawy, że miałam inną mamę, która mnie urodziła. Nic o tym nie wiedziałam…

A jak pani się dowiedziała? W okrutny sposób. Jak to zwykle w podobnych sprawach. Dowiedziałam się nie tylko tego, kim jestem, ale też że jestem kimś gorszym. Przez to jako mała dziewczynka miałam zakodowane, że nie jestem taka jak inne dzieci. Moja mama-niania chciała, bym się czuła jak zwyczajna dziewczynka, a oni nauczyli mnie, że nie jestem zwyczajna.

Dzieci czy dorośli?

Od dzieci nigdy nie zaznałam żadnych przykrości. Tylko ze strony dorosłych…

Potworne to jest.

Zawsze bardzo się bałam antysemityzmu. Przez lata żyłam w ukryciu, w tak zwanej szafie. Ale odkąd opowiedziałam o sobie publicznie, na szerokim forum, antysemityzm przestał na mnie działać. Ani mnie ziębi, ani grzeje. W ogóle na niego nie reaguję, jeśli jest skierowany do mnie. Na zagranicznym wyjeździe organizowanym przez stowarzyszenie Maximilian- -Kolbe-Werk poznałam Niemkę, doskonale nam się rozmawiało. Zapytała, czy nie przyjechałabym do niemieckiej szkoły w ramach programu „Zeitzeugengespräch”, polegającego na spotkaniach ze świadkami historii. Odpowiedziałam, że jeśli będę żyła, to oczywiście. W ciągu dwóch tygodni dostałam zaproszenie do Kolonii. Codziennie wyjeżdżaliśmy do szkół i rozmawialiśmy z młodzieżą. Ona często nie miała pojęcia o II wojnie światowej. Ktoś zapytał, co to było getto. A jedna dziewczynka spytała, dlaczego moja mama nie mogła uratować mojego brata, skoro uratowała mnie. Niby byli po kursie z historii Trzeciej Rzeszy… Rozłożyłam ręce. Zaczęłam od początku. Od judaizmu. Pewien chłopiec zapytał, czy nie myślałam o powrocie do religii rodziców. Dobre pytanie. Ale nigdy nie przyszło mi to do głowy.

Nigdy?

Musiałabym się wyrzec Chrystusa, a tego nie zrobię. Inny chłopiec podziękował mi, że przyjechałam tyle kilometrów, żeby opowiedzieć im o swoim życiu. Każdy z nas jakąś część dobra doświadczył. Nawzajem coś sobie daliśmy. Teraz dostałam z kolei zaproszenie do Moguncji.

To jest dla pani ważne, żeby opowiadać?

Czuję się jeszcze na siłach. Fizycznie już trochę odczuwam swój wiek, mam prawie osiemdziesiąt lat, będzie gorzej, ale psychicznie jest dobrze. Nie należę do narzekających i nieszczęśliwych.

I dobrze pani wygląda.

Mimo nieszczęścia, które mnie spotkało. Mam to chyba po ojcu. Tato pisał do mnie i mojej mamy z ukrycia piękne listy. I wszystkie są optymistyczne.

Gdy pani myśli „mama”, to o której mamie?

Teraz już mam dwie mamy. Moja pierwsza mama zginęła w Bełżcu lub Sobiborze. Nie wiadomo. Czytałam o tych obozach. Coś strasznego. Myślę o swojej mamie. Nawet jej nie otruli cyklonem B, tylko gazem spalinowym z samochodu. Tak okrutnie ją zamordowali. Tak zginęła. O drugiej mamie też bardzo dużo myślę. Często z żalem do siebie, że nie potrafiłam być jej wystarczająco wdzięczna, że się sprzeczałyśmy. Ale po prostu zawsze traktowałam ją jak normalną mamę, a córka z mamą nie zawsze się zgadza. Ona chyba oczekiwała większej wdzięczności z mojej strony. A ja nie umiałam… Nigdy nie myślałam, że zawdzięczam jej życie. Była mamą, i koniec. Jestem praktykującą katoliczką, chodzę do spowiedzi. Spowiadam się z tego, że mam wyrzuty sumienia. A ksiądz mówi: „Pani mama na pewno to dawno pani wybaczyła, trzeba to z serca wyrzucić”.

Wprawdzie nie jestem księdzem, ale też tak myślę.

Moja druga mama bardzo kochała mojego brata. Bardzo! Później tę miłość z mojego brata przerzuciła na mojego syna. Czasem się myliła i nazywała go imieniem mojego brata – Bronuś. Zresztą wszystkie moje dzieci bardzo kochała. Dużo mi pomagała. Przyjeżdżała do nas na dłużej i dzięki temu zawsze miałam trochę oddechu od domowych obowiązków. Mogłam spokojnie zająć się pracą nauczycielki – sprawdzić klasówki swoich uczniów. Była prawdziwą mamą. Wszystko dla mnie robiła. I nigdy nie pozwoliła, by ktokolwiek źle o mnie mówił. Kochała mnie za to, jaka jestem. Kochała to, co we mnie dobre, i to, co niedobre.

Myśli pani, że to najważniejsze, co można dać dziecku?

Tak, przy niej zawsze czułam się bardzo bezpiecznie.

Jak trafiła do pani rodziny?

Była służącą moich rodziców. Sierota, najmłodsza z rodzeństwa. Rodzeństwo ją wykorzystywało, więc gdy tylko mogła, poszła do pracy. Najpierw do folwarku u mojego dziadka. Dziadek od razu zauważył, jaka to świetna dziewczyna. Nigdy nie mówił do niej po imieniu, tylko: „Dońciu”. Bardzo ją lubił i szanował. Była pracowita, nie obijała się jak inni. Gdy mój tata szukał kogoś do pomocy w domu, dziadek doradził, żeby ją wzięli. Przepracowała u nas trzynaście lat. Rodzice bardzo ją lubili i szanowali, ona ich również. Gdy byli w getcie, przynosiła im żywność: cukier, mąkę, kaszę, olej. W getcie strażnikami byli między innymi Ukraińcy, ona też była Ukrainką, więc łatwo się z nimi dogadywała. Wpuszczali ją. Listy, które pisał mój tata, świadczą o tym, jak ważną była dla nich osobą.

Jak rodzina. Moje dzieci też miały taką nianię.

Zupełnie jak rodzina. Tata studiował we Lwowie, doktorat robił na Uniwersytecie Jagiellońskim. Mój brat urodził się w 1930 roku. Mieszkali w Brodach, ale tata znalazł pracę w Radomsku, więc wszyscy – moi rodzice, brat i druga mama – przenieśli się do Radomska. Ja urodziłam się w roku 1938. Tuż po wybuchu wojny razem pojechaliśmy na Wschód. Rodzice myśleli, że Niemcy nie dojdą tak daleko. W Brodach zostaliśmy zabrani do getta.

Jak mama-niania panią wyprowadziła?

Rodzice razem z moją drugą mamą wymyślili, że trzeba próbować ratować chociaż mnie. Ustalili, że niania mnie wyprowadzi. Była umówiona ze strażnikiem, dała mu łapówkę. Rodzice byli dość zamożni. Wszystkie pieniądze zostawili do dyspozycji mojej drugiej mamie. Zamieszkałam z nią w Brodach, a oni we trójkę (rodzice i mój starszy brat) zostali w getcie. W którymś momencie tata poprosił nianię o pomoc w załatwieniu mu przepustki z getta. Mówił, że się tam dusi, że nie dochodzą do nich żadne wiadomości. Chciał zasięgnąć języka. Dostał pracę poza gettem i za każdym razem, gdy był na przepustce, przychodził do nas. Dlatego go pamiętam. A swojej pierwszej mamy nigdy więcej nie zobaczyłam… Wiem, że gdy mnie oddawała, bardzo płakała. Musi być dla matki szalenie trudne oddać dziecko w obce ręce, nawet komuś tak zaufanemu…

Mieli dobre wyczucie, zaufali właściwej osobie.

Któregoś dnia, gdy tata był na przepustce, zarządzili częściową likwidację getta. Wypędzili z niego część Żydów, wśród nich byli moja mama i brat. Gnano ich do transportu. Mama namówiła mojego brata do ucieczki. Sama została z nadzieją, że mu się uda. I już tylko z tą nadzieją. Bratu się udało, schował się w bramie kamienicy, przeczekał tam do wieczora. Miał wówczas prawie dwanaście lat. Pod osłoną nocy przybiegł do nas, zapukał do okna. Był przerażony, głodny, zmarznięty. Mama- -niania dała mu jeść i położyła go spać. Za chwilę rozległo się drugie pukanie do okna – przyszedł tata. Gdy wrócił do getta, nikogo już tam nie było. Moja mama z całą rodziną, której nie znam, dziadkami, ciociami, wujkami, kuzynami, zostali zgładzeni w Bełżcu albo w Sobiborze. Nigdy nie dowiedzieliśmy się, gdzie dokładnie. Mama-niania zaczęła szukać dla taty i brata bezpiecznego schronienia. Nie mogła liczyć na swoich braci. To byli źli ludzie – jej całkowite zaprzeczenie. Powiedzieli, że jeśli nikt jej nie wyda, to oni to zrobią. Wszystko robiła w tajemnicy przed nimi. Na własną rękę znalazła kryjówkę u jednego chłopa. Niestety, on nie zrobił tego z dobrego serca, to była zwyczajna transakcja, mama płaciła mu co miesiąc. Nie wiem ile i jak. Niechętnie rozmawiała ze mną na te tematy, a ja nie ciągnęłam jej za język. Byli tam od sierpnia 1942 roku prawie do końca 1944. Niemal dwa lata. Aż raz mama przyszła do chłopa i dowiedziała się, że „już ich nie ma”. W ogóle nie wiedziała, co to znaczy. Czy on chciał ich wydać i uciekli? Zamordował ich? Wydał Niemcom? Mama była prawie pewna okrutnej prawdy, o której ja dowiedziałam się niedawno. Trudno mi o tym mówić. Przez wiele tygodni nie mogłam spać, nie mogłam przestać o tym myśleć. Córka przyjaciół moich rodziców…

To ona pani powiedziała?

Rozmawiałyśmy przez telefon. Zapytała, czy wiem, jak zginęli tatuś i Bronuś. Zawahałam się: „Nie wiem dokładnie”. A ona odparła: „Mnie Marynia [moja druga mama] powiedziała, że twojego tatę i brata zamordowali jej rodzeni bracia”. Myślałam, że słuchawka wypadnie mi z ręki… Nie musiałam tego wiedzieć. A przyjaciółka niedługo po tym zwierzeniu umarła. Gdyby nie ta rozmowa, nigdy bym się nie dowiedziała. Po zakończeniu wojny ukarano ich. Wylądowali na zsyłce. Byli banderowcami. Oni i moja mama w jednej rodzinie! Mama-niania umarła dwadzieścia kilka lat temu. Żyła z tym, że najbliższych jej córki zabili jej rodzeni bracia. Pewnie odchodziła z poczuciem, że nie zrobiła wszystkiego, żeby ich uratować. I tak zostałam sama. Odnalazłam siostrę mojej rodzonej mamy – pracowała jako lekarz w wiedeńskim szpitalu. Tam, w Wiedniu, ktoś ich uratował. Wujek, jej mąż, krótko po wojnie umarł na nowotwór. Po jego śmierci ciocia wyjechała do Izraela. Ale na wszystkie wakacje przyjeżdżała do Wiednia. To było jej ukochane miasto. Tam też zmarła. Opłacam opiekę nad jej grobem. Razem z synem zrobiliśmy napisy pamiątkowe na płycie.

A pani dzieci jaki mają stosunek do tej historii?

Nie mają zacięcia, żeby dociekać na temat judaizmu, ale wiedzą, kim są. Gdy tylko słyszą coś negatywnego o Żydach, zaraz reagują. Mama-niania była unitką. Kiedy wojna się skończyła, powiedziała, że nie zostanie na Wschodzie. Zaczęła starania o wyjazd w ramach repatriacji. Nie chciała mieć żadnego kontaktu ze swoją rodziną. Jechałyśmy bardzo długo w bydlęcym wagonie. Dwa miesiące. Pod koniec lata 1945 roku zatrzymaliśmy się w Brodnicy. Zastanawiałyśmy się, czy tam nie zostać. Mnie było to obojętne. Jedyne, co się liczyło, to by być z mamą. Gdy pociąg dojechał do Opola, mama zarządziła, że się zatrzymujemy. 1 września poszłam tam do pierwszej klasy szkoły powszechnej. Po siedmiu latach – do elitarnego liceum ogólnokształcącego. Bardzo chciałam się uczyć. Inspektorem w tej szkole był Żyd. Nazywał się Brandt. Moja mama dotarła do niego i prosiła, żeby o mnie zadbał. To zupełnie nie było potrzebne, bo na świadectwie miałam same piątki. Prawie. Czwórki tylko z religii i gimnastyki. W 1956 roku dostałam się na Wydział Matematyki we Wrocławiu. Przez następne czterdzieści lat byłam nauczycielką. Moje dzieci też są matematykami.

Pani żydowscy rodzice byli wykształceni?

Tata był prawnikiem, mama nie miała studiów. To nie były czasy, w których kobiety powszechnie studiowały. Moja ciocia z Wiednia była po prostu niezwykle uzdolniona. Mama miała skończone seminarium, była wychowawczynią w przedszkolu. Natomiast moja niania ledwo się podpisywała. Skończyła cztery klasy szkoły ukraińskiej, polskiej w ogóle nie miała. Gdy zaczęła u nas pracować, mój tata uczył ją czytać i pisać. W mojej szkole nauczyciele mówili dzieciom, że mogą same pisać usprawiedliwienia, byle rodzice się podpisali. Nierzadko rodzice nie umieli pisać. A ja się nawet podpisywałam za mamę, bo się wstydziłam jej podpisu. Była analfabetką. A taki wspaniały człowiek!

I miała determinację, żeby panią wykształcić?

Był taki moment, że chciałam zrezygnować z nauki. Ale ona mnie tym swoim sprytem podeszła i w końcu zostałam na studiach. Na czwartym roku wyszłam za mąż, zaszłam w ciążę, bałam się jej powiedzieć. Martwiłam się, że będzie płakać, że nie skończę studiów. Skończyłam z małym opóźnieniem. Niestety, moje dziecko zmarło. Dopiero druga ciąża dała mi syna, a trzecia córeczkę. Weszłam w rodzinę katolicką, gdzie mnie zaakceptowano ze wszystkim, co ze sobą przyniosłam. Mój mąż nie żyje już siedemnaście lat, a ja nadal należę do rodziny. Zaznałam bardzo dużo szczęścia, mając taką wspaniałą drugą mamę, zacnego męża, dobrego ojca dzieci. Byliśmy kochający i zgodni. Żadne z nas nie potrafiło długo się na drugiego gniewać, ale to on zawsze przepraszał. Mam wielu wspaniałych przyjaciół. Kolega opowiedział mi kiedyś, że w momencie gdy „przyznał się” do swojego żydowskiego pochodzenia, okazało się, że połowa jego przyjaciół przestała być jego przyjaciółmi. Bardzo się tego bałam. Pewnie wolałam nie wiedzieć, kto tak naprawdę nie jest moim przyjacielem. Ale starałam się i dość szybko przyznano mojej mamie medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Przyjechał ambasador z paniami, które mu pomagały, i jedna z nich przekazała mi, że powinnam coś powiedzieć. A ja umiem mówić tylko o matematyce. Kogo to będzie interesowało? W końcu się zgodziłam. Przyjaciele nie znali mojej historii. Zaprosiłam na uroczystość znajomych bliższych, dalszych i zaprzyjaźnionego księdza dominikanina. Różnych ludzi, do których miałam szacunek. Moja wnuczka siedziała wśród nich na widowni. Powiedziała później: „Babciu, nie wyobrażasz sobie, jak oni płakali. Jak ty mogłaś nam tego wcześniej nie powiedzieć. Jesteś świnia!”. I za tę „świnię” ją ucałowałam. Przyjaciół nie tylko nie straciłam – nasze więzi się pogłębiły, jesteśmy sobie jeszcze bliżsi.

Ma pani prawdziwych przyjaciół.

I dużo szczęścia w życiu!

Niesamowite jest, że podczas tych spotkań mówią państwo (bo nie pani pierwsza): „mam dużo szczęścia w życiu”. Po takich przejściach?

Coś w tym jest.

Aż mnie ciarki przechodzą.

Nie wszystko trzeba widzieć w najczarniejszych barwach. W tej czerni jest światełko, coś radosnego, nadzieja. Nie należę do osób nieszczęśliwych. Miałam szczęśliwe życie małżeńskie i rodzinne. Moje dzieci mają udane rodziny i jeszcze pieska. Piesek co prawda nie mówi, ale poza tym rozumieją się doskonale. Dużo jeżdżę, nie narzekam. Głównie zresztą na pielgrzymki. Udałam się do Ziemi Świętej. Gdy byłam młodsza, nie mieliśmy za co podróżować. Pracowałam jako nauczycielka, a mąż był inżynierem. Teraz nadrabiam. Mam emeryturę i odszkodowanie od Niemców.

I niesamowite pamiątki z podróży. Tu menora, tu krzyż.

Z menory cieszyłam się najbardziej. A to jest pamiątka z Lourdes.

Bardzo poruszające są te przedmioty z różnych miejsc świata, pamiątki żydowskie i chrześcijańskie na jednej półce.

Bo taka jestem właśnie złożona. Dwa w jednym. Namawiali mnie, żebym się zapisała do gminy żydowskiej, ale uważałam, że to nie w porządku być martwą duszą. Za to jestem zaangażowana w Dzieci Holocaustu. Zaprzyjaźniłam się z różnymi miłymi młodymi osobami. Mam jeszcze młodego ducha.

Pani herbata jest już zimna…

To teraz napijmy się kawy! Dzięki pani zrobiłam porządek w zdjęciach i widzi pani, co jeszcze znalazłam? To mój braciszek i ja. Patrzy na mnie z taką miłością. Moja niania zawsze mówiła, że to był wspaniały i dobry chłopak. Czy pani sobie wyobraża, że można z zimną krwią zamordować dziecko? To się przecież nie mieści w głowie! Kim trzeba być? Co komu takie dziecko zrobiło? On miał trzynaście lat. Mama opowiadała, że jak weszli Niemcy, tam, na Wschodzie, to maszerowali i śpiewali. Brat stanął przy drodze i patrzył. Podszedł do niego niemiecki żołnierz, wszyscy struchleli, a ten mężczyzna pogłaskał go po głowie, dał mu cukierka i powiedział po niemiecku: „Jaki piękny chłopiec”. Po prostu się nim zachwycił. I tak krótko żył ten chłopiec… Teraz mówią, że co złego, to nie my, to jacyś „oni”, to tylko Niemcy. Jakie to jest wszystko zakłamane. Nazwijmy rzecz po imieniu. Polska hierarchia kościelna papieża Franciszka nie lubi, krytykuje. W piórka poobrastali. To straszne. Katoliccy dziennikarze piszą, że papież nic nie rozumie w kwestii uchodźców. Co z nich za katolicy, skoro podważają słowa Ojca Świętego? Wierzę w Boga i tym bardziej mam obowiązek powiedzieć takiemu księdzu, co o nim myślę. Trzeba jeszcze umieć słuchać. Najgorzej, jak człowiek nie umie słuchać i chce tylko mówić. Człowiek od drugiego człowieka się uczy, od dzieci się uczy.

Gdy moje dzieci się dowiedziały o naszych losach, każde zareagowało inaczej. Mój syn bardzo płakał. Mówiłam: „Nie płacz, wtedy nie rozumiałam tego tak jak teraz. Babcia bardzo mnie kochała, nie czułam się nieszczęśliwa”. A on powiedział: „Mamusiu, nie wyobrażam sobie, jak mógłbym żyć, gdyby ciebie nie było”. A córka przyjęła to tak: „Jestem dumna z tego, że jestem Żydówką. Chrystus też był Żydem”. Dla mnie to była wielka lekcja. W obu wypadkach.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.