Ruda, córka Cwiego

Historia Żydów na warszawskiej Pradze

W dzieciństwie zapuszczałem się nie dalej niż do nasypów kolejowych biegnących wzdłuż Szwedzkiej i Starzyńskiego. Dobrze mi znany, codzienny świat, z domem na Szymanowskiego oraz szkołą na Szanajcy, kończył się u krańca Namysłowskiej, przy ogródku jordanowskim i zastawionym skrzynkami z warzywami sklepie firmowym PGR Bródno. Stało tam jeszcze kilka w miarę oswojonych bloków osiedla Praga III, a nieco dalej roztaczał się niezwykle rozległy w mojej ówczesnej wyobraźni kompleks koszar przy 11 Listopada, gdzie można było podejrzeć przez płot stojące w rzędzie czołgi. Wszystko zamykała ruchliwa ulica Starzyńskiego, za którą niczym wał graniczny ciągnął się nasyp kolejowej linii obwodowej. Do początku XXI wieku arteria ta była jednojezdniowa. Miejsce dzisiejszej prawej nitki zajmowały pokryte kwiatami krzaki berberysu wysokości człowieka. Za nasyp, w myśl nie wiadomo kiedy wprowadzonego, ale jasnego dla dziecka zakazu, nie wolno było chodzić, choć wśród zdziczałej roślinności biegły niewyraźne ścieżki w nieznane.

Niewidzialna granica obowiązywała jeszcze wtedy, gdy ogródkowe atrakcje: huśtawki zespawane z grubych rur, karuzele z kołem do poruszania pośrodku, brudne piaskownice i pochyłe boisko ustąpiły niezręcznym, ale odwzajemnionym amorom z Kasią z ulicy Darwina, którą poznałem któregoś dnia w czerwcu 1987 roku na trawie basenów przy Namysłowskiej. Nieznana kraina z drugiej strony Starzyńskiego nie pozwalała jednak o sobie zapomnieć. Wracała zwłaszcza letnią nocą, gdy przez otwarte okno mojego pokoju dochodził z nasypu miarowy stukot składów towarowych przetaczanych linią obwodową. Słychać było stamtąd zderzenia wagonów staczanych z górki rozrządowej, zgrzyt hamulców lokomotyw, a zapewne i pogwizdywania prowadzących pracę manewrową ciężkich parowozów; choć wówczas – i długo jeszcze – nie potrafiłem docenić wartości, piękna i rzadkości tych niespotykanych dziś dźwięków.

Za nasyp wiodła tylko jedna brama. Był nią wąski, niewysoki, źle wyprofilowany przejazd pod wiaduktem przy końcu 11 Listopada. Przepychały się tamtędy tramwaje zmierzające na Bródno, niewiele miejsca po bokach pozostawiając samochodom, których zresztą nie było jeszcze wiele. Za przejazdem ulica rozgałęziała się. W lewo podążała ulica Świętego Jacka Odrowąża, za PRL nazywana tylko „Odrowąża”, w prawo – „Wincentego”, właściwie Świętego Wincentego, choć też nie wolno było wspominać o jej świętości. Ta ostatnia, wiodąca do głównych bram cmentarza Bródzieńskiego, stanowiła trasę dorocznych przemarszów mojej rodziny na Wszystkich Świętych. Szliśmy wówczas w gęstym tłumie nawiedzających groby, odczytując z wielkich szyldów nazwiska kamieniarzy: Selwon, Leśniewski, Bończyszyn, Szcześniak. Zawsze ciekawiły mnie uliczki biegnące w bok: Rogowska, Horodelska, Pińska, Cmentarna, Obwodowa, Podobna, ale nikt nigdy tam nie zbaczał. Wszystkie niewybrukowane, krzywe, zabudowane parterowymi domkami z cegły, niknęły za drewnianymi płotami i gęstymi krzakami. Mieszkali tam ponoć tylko Cyganie. Przy bramie cmentarza kupowało się pańską skórkę i obwarzanki.

Ulice za nasypem, Świętego Wincentego i Świętego Jacka Odrowąża, nie były wówczas tak szerokie jak dzisiaj. Po przepchnięciu się wąskim tunelem pod torami, za którym nie było jeszcze ronda, po prostu rozbiegały się na boki, zostawiając za rozstajami dziki zagajnik, nieprzystający nawet do reszty chaotycznego i niezagospodarowanego otoczenia. Pytałem rodziców, co to jest, ale dostawałem za każdym razem inną odpowiedź: „Taki lasek”, „Dawny park”, „Drzewa rosną”. Choć nie chadzało się za nasyp w ogóle, to między te drzewa nie chodziło się jakby tym bardziej. Niewysłowione do końca zakazy dotyczące świata za torami miały tu większą moc. Jakoby roiło się tam od chuliganów, pijaków, groźnych psów.

Aż kiedyś, gdy przekroczyłem już różne granice, a rodzicielskie zakazy zacząłem filtrować przez własny osąd – odważyłem się wejść do tajemniczego zagajnika. Kasia, tego lata moja nieodłączna towarzyszka, trzymała mnie za rękę, a pod naszymi stopami skrzypiała gruba warstwa niezgrabionych liści. Wiodąca wzdłuż cmentarnego muru dróżka, stanowiąca lokalny skrót od Świętego Jacka Odrowąża do Horodelskiej, okazała się mocno wydeptana. Po kilkudziesięciu krokach odbiegła od niej inna, pnąca się pod górę, na szczyt niewidocznego z ulicy, zarośniętego młodnikiem wzgórza. Na szczycie wzniesienia ze zdziwieniem odkryliśmy wyłożony płytami okrągły plac. A wokół – leżące poziomo pod drzewami, jedne na drugich: tysiące brunatnych i czarnych kamiennych płyt, gęsto pokrytych napisami w nieznanym alfabecie. Pamiętam nasze zdumienie. Żadne z nas nie znało tego miejsca, nikt nam o nim nie opowiadał. Było to przeżycie godne odkrywców zapomnianego starożytnego miasta, które objawiło się nagle, zaskakująco blisko codziennego świata, jakby wyjrzało z gęstwiny dżungli, spod wód odpływu, z piasków pustyni.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.