Reforma rolna, czyli wywłaszczenie wielkich właścicieli ziemskich i przekazanie części ziemi chłopom, przeprowadzona latach 1944–1945 to jedno z najsłabiej zbadanych wydarzeń w powojennej historii Polski. W czasach PRL próbowano przede wszystkim udowodnić, jak bardzo polepszyła sytuację chłopów i robotników rolnych. Po 1989 roku ukazały się liczne wspomnienia ziemian, opisujące proces wywłaszczenia, a publikacje dotyczące wsi skupiły się na okresie późniejszym, zwłaszcza na chłopskim oporze wobec kolektywizacji i na społecznych konsekwencjach funkcjonowania PGR-ów.
Książka Anny Wylegały wypełnia tę lukę i wpisuje się w obecny trend szerszego zainteresowania historią przez pryzmat losów zwykłych ludzi. Odpowiada na pytanie, jakim doświadczeniem była reforma rolna dla poszkodowanych, czyli ziemian, dla tych, którzy z niej skorzystali, a zatem służby folwarcznej i bezrolnych chłopów, a także rzeszy mniej lub bardziej zaangażowanych świadków.
Autorka przygląda się również konkretnym miejscom i społecznościom: dworom, które po 1945 roku zamieniono na biura spółdzielni, mieszkania dla kierowników PGR-ów, przedszkola, świetlice, domy dziecka i ośrodki zdrowia; wsiom, w których na skutek podziału pańskiej ziemi zmieniła się struktura przestrzenna, hierarchia społeczna, tradycje i życie codzienne. Jest to również opowieść o tym, jaka jest pamięć o reformie – wśród potomków chłopów i potomków ziemian, jakie są współczesne postawy wobec dawnego dworskiego i ziemiańskiego dziedzictwa oraz jak funkcjonuje dzisiaj podworska przestrzeń.
Powojenna reforma rolna to jedno z najważniejszych wydarzeń całego XX wieku w Polsce. Pamięć o niej trwa do dzisiaj. Nie była „prześnioną rewolucją”. Poprzedził ją wielki strach przed barbarzyńcami ze Wschodu, którzy odbiorą ziemię. Jej skutki okazały się przełomowe: zagłada ziemiaństwa i zmiany struktury własności na polskiej wsi. Emocjonalnie niepewność, strach, ale też nadzieje na poprawę losu. To wszystko odnajdziemy w świetnie napisanej książce Anny Wylegały.
Ta empatyczna postawa pozwala jej opisać doświadczenie reformy rolnej wszystkich jej uczestników, „nie uprzywilejowując perspektywy ani chłopskiej, ani ziemiańskiej”, owszem, poszerzając ją, jak pisze Wylegała, o perspektywę wykonawców reformy. Tak szerokie spojrzenie odróżnia „Był dwór...” od licznych już opowieści o dramacie wysadzonych z siodła ziemian – ale bardziej jeszcze od jednostronnych „historii polskiej emancypacji”, przekreślających wszelkie doświadczenie i perspektywę inną od ludowej. Ta opowieść łączy, zamiast dzielić, mieści doświadczenia wszystkich stron. W dzisiejszych czasach jest to dokonanie nie tylko naukowe.
Istotne u Wylegały jest uwolnienie narracji z tez politycznych i ideologicznych. Autorka dba o to, aby charakter jej pracy cechował obiektywizm i badawcza rzetelność. Ukazując reformę z perspektywy polskich chłopów, nie zapomina o krzywdzie wyrządzonej polskiemu ziemiaństwu. Nie do przecenienia w opracowaniu Anny Wylegały jest natomiast opowieść o losach wiejskiej przestrzeni, porzuconych, zapomnianych i niszczejących ziemiańskich siedlisk oraz o przecinających się po raz kolejny losach tych, co odeszli z losami tych, którzy pozostali. Praca pamięci jest tym, co stanowi o wielogłosie tej narracji i przesądza o jej istotnej wartości w literaturze przedmiotu.
Swoje studium oparła autorka na dostępnych źródłach i literaturze przedmiotu, ale przede wszystkim (i to stanowi esencję jej studium) na relacjach żyjących uczestników i obserwatorów zdarzeń, uwłaszczanych i wywłaszczanych, a także ich dzieci i wnuków. Nic tak nie unaocznia i nie ucieleśnia abstrakcyjnych z dalekiej perspektywy zjawisk, jak ludzki, subiektywny punkt widzenia, jak obrazowe i soczyste nieraz relacje i oceny.
„Był dwór, nie ma dworu” należy do prac wyjątkowo cennych, które odczarowują mity i pokazują przeszłość w całej złożoności. Socjolożka Anna Wylęgała odtwarza obraz reformy rolnej, zbierając i zestawiając relacje chłopów, ziemian i urzędników. (...) „Był dwór nie ma dworu” nie jest książką z tezą, zaś autorka waży racje i wystrzega się publicystycznych uproszczeń. Pozostawia jednak czytelnika z solidną porcją argumentów, że komunistyczny projekt modernizacyjny już w punkcie startu skazany był na niepowodzenie.
Książka wpisuje się w cieszący się coraz większą popularnością trend zajmowania się historią ludową. Jednak, choć jest w niej tak dużo o chłopach i wsi, paradoksalnie opowiada wiele o rozpadzie ich świata, emocjach związanych ze zniknięciem dworu i zachwianiem porządku kulturowego, emigracji do miast.
Anna Wylegała pokazuje tę wielką zmianę [reformę rolną] w sposób pogłębiony i zniuansowany, ze zrozumieniem dla różnych aktorów historycznego dramatu, słuchając ich uważnie i z empatią.
