Odessa transfer

Reportaże znad Morza Czarnego

AKA MORCHILADZE
MIASTO PACHNĄCE UCIECZKĄ
Batumi / Gruzja


Chyba jakoś w 1979 roku patrol milicyjny w środku nocy zatrzymał i aresztował na batumskiej ulicy pewnego młodego mężczyznę.
Było to jeszcze w czasach komunistycznych, a miasto graniczyło z Turcją, rzekomym wrogiem Związku Radzieckiego, i stanowiło pierwsze duże umocnienie, mające powstrzymać nieprzyjaciela.
Toteż Batumi było nie tylko miastem portowym czy nadmorskim kąpieliskiem, gdzie planowano niegdyś spotkanie Churchilla, Stalina i Roosevelta. Ta zbawiennie ciepła miejscowość miała w sobie coś przytulnego, ale nocą przemykały po morzu świetlne stożki szperaczy. Przed dzieckiem, które przybyło tu z innego miasta, rozpościerał się zdumiewający i ekscytujący widok: na powierzchni wody unosiły się migotliwe światła wojsk pogranicza, mające szaleńców lub zawadiaków powstrzymać przed skokiem do morza i wypłynięciem poza granicę państwa, dalej, coraz dalej, aż ku absolutnej wolności.
Wśród mieszkańców Batumi kursowały opowieści o śmiałkach, którzy przepłynęli wiele kilometrów wzdłuż wybrzeża. Również film Iraklego Kwirikadze Pływak opowiada o człowieku za wszelką ceną chcącym wydostać się ze Związku Radzieckiego. O ile wiem, żaden z tych romantycznych, ale desperackich czynów nie zakończył się szczęśliwie, przynajmniej nie w Batumi. Nigdy nie słyszałem o nikim, komu udałoby się dotrzeć do Turcji z Batumi albo z Sapi, wysuniętej najdalej na południe strefy przygranicznej. Nawet na wjazd do tej małej wioski potrzebne było specjalne zezwolenie.
Znam legendę o pewnym bezimiennym bohaterze, który podczas ucieczki został na pełnym morzu zastrzelony przez radzieckich żołnierzy. To długa historia. Gdyby nie zapomniano jego nazwiska, nie zrodziłaby się legenda.
Może jednak opowiadano ją tylko po to, by uczepić się myśli, że istnieje możliwość ucieczki od życia w Związku Radzieckim: trzeba było tylko stamtąd wypłynąć!
Granicę pokonywano jednak innymi drogami.
To były bardziej krwawe historie, prawdziwe tragedie. Na przykład porwania samolotów.
Jesienią 1986 roku grupa młodzieży usiłowała zmusić pilota, żeby nie leciał zgodnie z planem do Batumi, tylko skierował maszynę do Turcji. Pilotowi udało się zwieść młodych ludzi i posadzić samolot z powrotem na płycie lotniska w Tbilisi. Radziecka jednostka specjalna przypuściła szturm i otworzyła ogień – zarówno do porywaczy, jak i do pasażerów. Kilka osób zginęło. Porywacze, którym udało się przeżyć, zostali postawieni przed sądem i skazani na śmierć przez rozstrzelanie, wraz z nimi ksiądz, który wprawdzie sam nie znajdował się na pokładzie, ale uchodził za mentora i przyjaciela owej grupy. Objawia się tutaj tragiczny rys historii Gruzji lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku: ci młodzi ludzie nie byli zwykłymi porywaczami, pochodzili z szanowanych rodzin, ale ze wszystkich sił chcieli uciec od radzieckiej rzeczywistości.
To wydarzenie poprzedził inny wypadek: podczas startu samolotu w Batumi pewien Litwin i jego dwaj synowie również zażądali zmiany kursu na Turcję. I udało się im dopiąć celu. Jednak podczas akcji straciła życie jedna ze stewardes. Porywaczy nie wydano Sowietom. Gdziekolwiek dzisiaj mieszkają, muszą żyć z traumą tamtej ucieczki.
Tak, to miasto zawsze pachniało ucieczką.
Miałem osiemnaście lat, gdy w Batumi na promenadzie zaszedł mi drogę pewien chłopak, którego znałem już wcześniej. Był trochę starszy ode mnie i przez pewien czas spotykałem go każdego lata w jednym z prowincjonalnym miasteczek w zachodniej Gruzji, dokąd jeździłem z rodziną odwiedzać babcię w jej starym domu. Chłopak uchodził za chuligana, nieszczególnie się więc ucieszyłem, że znów się na niego natykam. Zbliżył się do mnie jak te typki, co to wystają na ulicach i żebrzą, a potem wziął mnie na bok.
Poprosił o pieniądze. Pilnie ich potrzebował.
Nie wyglądało na to, że chciał mnie zaszantażować. Ale jeśli prosi cię o coś ktoś, kto może polegać na swojej sile fizycznej, niewiele brak do szantażu. Oddałem mu wszystko, co miałem przy sobie, a on objął mnie ramieniem i powiedział, że wyświadczyłem mu olbrzymią przysługę. Chociaż dostał ode mnie zaledwie śmieszne siedem rubli. Później spacerowaliśmy razem promenadą, mimo iż trudno to było właściwie nazwać spacerem, bo on ciągle się oglądał i sprawiał wrażenie wystraszonego. Zastanawiałem się, czy może coś ukradł i dlatego ucieka?
Dlaczego musiał wpaść akurat na mnie? Pogoda była wspaniała, w dole na plaży czekali moi przyjaciele, a ja tymczasem przechadzałem się z nim tam i z powrotem. W jakiś sposób czułem, że potrzebuje mojego towarzystwa.
Kiedy usiedliśmy na ławce, wskazał mężczyznę siedzącego naprzeciw nas, po drugiej stronie promenady. Jeszcze nigdy nie widziałem nikogo, kto zrobiłby na mnie tak straszne wrażenie. Był ubrany w dziwną koszulę, ręce miał brudne od sadzy i obserwował nas z groźną miną.
Dzisiaj myślę, że chyba wcale nie wyglądał aż tak przerażająco, jak mi się wówczas wydawało. Chłopak wyjaśnił mi, że facet to jego przyjaciel, którego chce przeprowadzić przez granicę. Zamierzali więc uciec. „To nie ja, to on musi koniecznie opuścić kraj”, szepnął mi na ucho, ale tak, żeby tamten tego nie zauważył. Sposób, w jaki mówił, nie pasował do kryminalisty. Do dzisiaj nie rozumiem, dlaczego mi się z tego wszystkiego zwierzył. Prawdopodobnie był bardzo przejęty. Nie wiem, jak skończyła się ta historia. Nie wiem, czy mężczyźnie z groźną miną i rękoma brudnymi od sadzy udało się przedostać do Turcji.
Mojego znajomego spotkałem później jeszcze tylko raz, dwa lata temu w Tbilisi, na środku ulicy. Gdy zatrzymał swój samochód i zaczęliśmy się witać, natychmiast zrobił się korek, tak że nawet nie zdołałem go zapytać, czy wtedy, przed dwudziestu laty, wszystko się udało. Czy tamten facet przedostał się przez granicę? Coś takiego może ci się przytrafić tylko w Tbilisi.
Ale Batumi było miastem ucieczki.
Stojąc nad brzegiem morza, człowiek spogląda na bezkres wód, a kiedy się odwróci, w największy nawet upał widzi pokryte śniegiem szczyty.
Za Batumi wyrastają góry, w górach zaś leżą zaklęte wsie, ukryte głęboko w lasach. W tych wsiach mieszkali dawniej ludzie, którzy o każdym obcym napotkanym w okolicy natychmiast meldowali patrolowi granicznemu. I wtedy nie było ucieczki przed radzieckim wymiarem sprawiedliwości.
W tych wsiach mieszkali jednak również starcy, siwobrodzi, szczupli mężczyźni, noszący czapki robione na drutach. Byli oni jeszcze świadkami zupełnie innych czasów i znali ścieżki, których nigdy nie kontrolował żaden patrol. Wiedzieli, kiedy należy iść przez gęstwinę, aby uniknąć światła szperaczy przeszukujących las, i prowadzili człowieka po wzruszonej wcześniej ziemi, tak żeby łatwo było zatrzeć ślady. Znali kręte ścieżynki, a po drugiej stronie granicy mieli bliskich krewnych, bratanków czy siostrzenice, gdyż granica biegła wówczas przez środek osiedli i rozdzielała rodziny. Ci starcy prowadzili uciekinierów do ludzi godnych zaufania. Sami wracali do domu jeszcze przed świtem i spokojnie kładli się spać.
Ażeby dostać się z Batumi do tych wsi, potrzebne były pieniądze, a przede wszystkim zaufanie. Należało znaleźć kogoś, kto by człowieka tam poprowadził i skontaktował ze starcami. Najlepiej w sezonie kąpielowym. Zimą obcy przybysz natychmiast zostałby zauważony. Batumi nie jest dużym miastem. Tutaj wszyscy się znają. Ktoś, kto zimą spacerowałby nadbrzeżną promenadą, natychmiast wzbudziłby zainteresowanie.
Wszyscy, którzy w latach dwudziestych chcieli zbiec, wybierali drogę przez te góry, jak mówi kolejna legenda, i jest w niej trochę prawdy.
Tak, to miasto symbolizuje w Gruzji ucieczkę.
Prawdopodobnie taki jest właśnie los miast, które znalazły się na rubieżach, na granicy imperiów. Tam, gdzie zaczyna się morze, dociera się do najdalszego krańca lądu. A morze oznacza odejście. Odejście zaś częstokroć oznacza ucieczkę.
Dotyczy to również Batumi. Najpierw było przyklejone do wysuniętego najdalej na wschód krańca Imperium Osmańskiego, a później do Rosji. Mimo to Batumi jest miastem gruzińskim. Jego nazwa oznacza: Głęboki Port. Stara Kolchida i nowe miasto greckie. Prehistoria. Pod murami rzymskiej twierdzy, po gruzińsku „Gonio”, znajduje się rzekomo grób świętego Macieja, przyjętego do grona apostołów po tym jak Judasz zdradził Jezusa. Książęta guryjscy i rycerze burgundzcy, którzy niespodziewanie pojawili się na wybrzeżu Batumi. Wysoka Porta i islam. Genueńczycy i Imperium Rosyjskie. Wojny. Gruzja. Brytyjski protektorat i znowu Gruzja.
Dla Gruzinów Batumi jest miastem wiecznie traconym i odzyskiwanym. Nie tylko miastem uciekinierów.
Mój dziadek po raz pierwszy ujrzał morze w wieku dwudziestu lat. Leżał na brzuchu na pace ciężarówki, kiedy oddziały wycofującej się armii gruzińskiej dotarły do ostatnich fortyfikacji: Batumi. Za Batumi zaczyna się morze. Dalej nie można się cofnąć. Albo uciekniesz, albo umrzesz. To było w marcu 1921 roku. Tbilisi, wówczas jeszcze Tyflis, zostało już zajęte przez Armię Czerwoną, a rząd gruziński z niedobitkami swoich wojsk znajdował się w drodze ku morzu.
Dziadek cały czas drzemał, ponieważ był ranny: odłamki granatu utkwiły mu w okolicy biodra. Wtedy po raz pierwszy zobaczył wielką wodę.
We wczesne dni marcowe nie należy spodziewać się po morzu niczego dobrego, nawet w okolicy subtropikalnej, gdzie na wybrzeżu rosną palmy i drzewa cytrusowe. Mój dziadek był wówczas studentem. Prawdopodobnie został powołany do służby wojskowej, ale możliwe, że zgłosił się na ochotnika, już nie pamiętam. Dwa z trzech odłamków usunięto mu w szpitalu w Batumi. Z trzecim żył do końca swoich dni.
W tamtym czasie działy się w Batumi dziwne rzeczy. Armia Czerwona podchodziła coraz bliżej. Na południu stały wojska tureckie. Podpisany przez Lenina słynny traktat brzeski, traktat między Rosją Sowiecką, Austro-Węgrami, Bułgarią, Rzeszą Niemiecką i Imperium Osmańskim, gwarantował, że Armia Czerwona nie wkroczy do Batumi. Gdy tylko rząd gruziński opuści miasto, mieli je zająć Turcy.
(...)