Europejscy emigranci zwykli uważać się za pionierów publicznej rozrywki w mieście i prawdopodobnie to właśnie oni zanieśli nad Bosfor ideę restauracji – miejsca, do którego można udać się wieczorem, by zasiąść przy zasłanym obrusem stole i z ograniczonego, lecz regularnie zmieniającego się jadłospisu wybierać potrawy przynoszone na talerzu przez wykwalifikowanych kelnerów. Stambuł nie znał niczego podobnego, ale nawet za panowania Osmanów nie brakowało tu publicznych jadłodajni i innych rozrywek.

W meyhane – gospodach przeważnie prowadzonych przez Greków bądź Ormian – można było konsumować cierpkie wino i rakı. Jak podaje siedemnastowieczny podróżnik Ewlija Czelebi28, w jego czasach miasto mogło się poszczycić tysiącem meyhane. Liczba ta niekoniecznie jest prawdziwa, lecz pokazuje, jak łatwo było o alkohol w stolicy świata muzułmańskiego. W zasadzie przeświadczenie, że liczebność barów i jadłodajni wymknęła się spod kontroli, stanowi stały element historii społecznej Stambułu. „Kto tylko potrafi usmażyć na patelni trzy nieświeże ryby, dostaje pozwolenie na otwarcie własnego meyhane”, skarżyła się pewna gazeta w latach trzydziestych29. Podobne głosy rozlegały się niemal za każdym razem, kiedy włodarze miasta zastanawiali się, jak powściągnąć w stambułczykach nieznające chyba granic pragnienie serwowania współmieszkańcom jadła i napitku.

Meyhane występowały w całym mieście, od Eyüp po Üsküdar, a każde, niczym osiedlowe knajpki, miało swoich stałych bywalców. Do bułgarskich lub greckich win – które według Ewliji Czelebiego obracały w niewolnika każdego, kto ich próbował – podawano niewielkie przekąski meze: sardynki, bób, melony, biały ser i inne potrawy. Uczęszczający do takich lokali w pierwszej dekadzie XVII wieku Czelebi regularnie spotykał w nich biadających nad swym losem nietrzeźwych mężczyzn. „Moje stopy donikąd mnie nie prowadzą jako tylko do gospody – wylewali przed nim swoje żale. – Moje uszy nie słyszą nic innego jak tylko gulgot szklanicy i pijacki krzyk!”30 Choć Czelebi dziękował Bogu, że sam nigdy nie wypił niczego mocniejszego niż şerbet z ateńskim miodem, to potrafił wymienić z nazwy osiem najpopularniejszych meyhane, które skwapliwie wyszczególnił w swojej sławnej książce podróżniczej Seyahatname.

Pomimo oficjalnego zakazu spożywania alkoholu przez muzułmanów w imperium osmańskim kwitła produkcja napojów wyskokowych – od wysokoprocentowego rakı o smaku anyżowym po wina i piwa – która także znajdowała się w rękach niemuzułmańskich. Wstrzemięźliwość była cnotą rzadko przestrzeganą, i dlatego właśnie Stambułowi epoki Osmanów i republiki tak wygodnie było mieć Perę: rozciągającą się na drugim brzegu Złotego Rogu, naprzeciwko najstarszego pałacu sułtańskiego dzielnicę, w której rozpustę można było kupić pod prawie każdą postacią. To było niemal tak, jakby po drugiej stronie mostu mieć Las Vegas.

Konsumpcja jadła i napitków wiązała się z przebywaniem w przestrzeni publicznej. Jeszcze długo po nastaniu XX wieku przygotowywanie posiłków w domu było czymś rzadko spotykanym. Taki luksus był dostępny wyłącznie jednostkom, które stać było na urządzenie w swojej willi bądź rezydencji osobnej kuchni, a także na posyłanie na targ jednego lub więcej służących oraz zatrudnienie kucharza. Przeciętny stambułczyk żywił się zbiorowo – u ulicznych sprzedawców, lokalnych piekarzy, w działających przy meczetach dobroczynnych jadłodajniach, kantynach grup zawodowych (takich jak żołnierze bądź służba pałacowa) czy we wszechobecnych stołówkach prowadzonych przez esnaf, czyli cechy rzemiosł obsługujące określone dzielnice. Ludzie tradycyjnie jadali w miejscach pracy, a pracowali w miejscu zamieszkania, otoczeni podobnymi im osobami, na przykład współwyznawcami albo członkami określonej grupy zawodowej, trzeba bowiem pamiętać, że warsztaty rzemieślnicze – kotlarzy, dmuchaczy szkła, cieśli – na ogół koncentrowały się w jednej części miasta. W latach osiemdziesiątych XIX wieku przeszło ćwierć miliona stambułczyków, głównie nieżonatych mężczyzn, nie mieszkało w domach prywatnych, lecz kwaterowało na terenie kompleksów sakralnych, w warsztatach i innych miejscach noclegowych o charakterze zbiorowym. Blisko osiem procent mieszkańców miasta w ogóle nie miało stałego miejsca zamieszkania31.

Zapotrzebowanie na żywność łatwą do przygotowywania i serwowania dużej liczbie ludzi sprawiało, że największe znaczenie miała prostota potraw. Wyznacznikiem jakości było nie tyle robienie czegoś nowego, ile raczej fachowość w posługiwaniu się sprawdzonymi przepisami. To dlatego wielu obserwatorów życia codziennego w Stambule potrafi z rozrzewnieniem wspominać sławnego piekarza, dostawcę wyśmienitego jogurtu bądź dobrze ocienioną herbaciarnię. Dzisiejszy turysta przekąszający rankiem simit, rodzaj posypanego sezamem tureckiego obwarzanka, posilający się w południe grillowaną rybą lub gulaszem i raczący się popołudniową kawą z fusami wciąż może wyrobić sobie obraz zwyczajów żywieniowych przeciętnego stambułczyka i ilości spożywanych przez niego kalorii. Klasyczne osmańskie potrawy ostatecznie utorowały sobie drogę do miejskich restauracji, lecz dzisiejsze kulinarne wybryki o dziwacznych nazwach, takich jak „hünkârbeğendi” (co znaczy „sułtanowi smakowało”, a chodzi w tym wypadku o jagnięcinę z bakłażanem) czy „imambayıldı” („imam zemdlał”, pod czym kryje się bakłażan z pomidorami i czosnkiem), byłyby obce zdecydowanej większości mieszkańców miasta.

*

Poza rozmaitością potraw i napojów oferowanych przez niezliczone placówki gastronomiczne zachodnich przybyszów od dawna fascynowały stambulskie nałogi. Jeszcze w 1914 roku popularny Meyers Reisebücher [Przewodnik Meyera] informował Niemców:

W sprzedaży są narkotyczne środki pobudzające, takie jak konopie indyjskie i opium […] Zażywanie marihuany i haszyszu pozwala dłużej pracować, uśmierza ból, leczy rozmaite choroby i wywołuje przyjemne odurzenie, które pobudza wyobraźnię oraz wzmaga zarówno apetyt, jak też popęd płciowy. […] Palacze opium (wśród których więcej jest Persów i Arabów aniżeli Turków) spotykają się w kilku zacisznych kawiarniach w Yedikule [na południowym brzegu Złotego Rogu], by ukradkiem oddawać się temu nałogowi. Europejczykom jest niezwykle trudno dołączać do nich, gdyż w ostatnim czasie rząd podejmuje energiczne działania przeciwko paleniu opium33.

Zakazane narkotyki pozostały jedną z rozrywek miasta po I wojnie światowej, a miejscowe gusta i zwyczaje ulegały postępującej europeizacji. Turcja nie była sygnatariuszką konwencji o przewozie narkotyków, a producenci i przemytnicy tłumnie ściągali do Stambułu będącego centrum handlu śródziemnomorskiego34. Gazety i periodyki ciskały gromy na jeden nowy artykuł importu – kokainę. Ponieważ narkotyk ten nie wymagał skomplikowanego oprzyrządowania potrzebnego do palenia haszyszu czy opium, szturmem zdobywał stambulskie kluby i bary. Nowi dostawcy otwierali swoje punkty nawet w holach największych hoteli. Jak donosiło pewne stambulskie czasopismo, biały proszek był tak łatwy do ukrycia, że wypełnioną nim fiolkę można było schować w kobiecych szpilkach, co oznaczało, że niejedna tancerka wykonująca charlestona albo shimmy dorabiała sobie jako narkotykowa kurierka35.

W przeszłości osoby zainteresowane ciemniejszą stroną Stambułu często poświęcały uwagę instytucji, wokół której narosło najwięcej nieporozumień, a więc haremowi. Na dworze sułtańskim harem był prywatnym i ściśle kontrolowanym światem sułtańskich małżonek i konkubin, strzeżonym przez eunuchów i dostępnym tylko dla wąskiego kręgu mężczyzn, przeważnie sułtana i jego niepełnoletnich synów. Cudzoziemcy wyobrażali sobie świat zmysłowych odalisek, fajek do palenia opium i prześwitujących sukni, lecz w rzeczywistości sułtański harem był instytucją równie skomplikowaną politycznie – a często równie nudną – jak prywatne komnaty każdego innego europejskiego monarchy. Ton nadawała w nim nie rozpusta, ale osobiste intrygi, rodzinne waśnie, międzypokoleniowe zmagania o władzę. Słowo „harem”, które w języku arabskim oznaczało „miejsce zakazane”, pierwotnie miało konotacje nie tyle seksualne, ile architektoniczne i odnosiło się do pomieszczeń domu muzułmańskiego przeznaczonych jedynie dla rodziny (haremlik), w przeciwstawieniu do części publicznej, gdzie się spotykano i podejmowano gości (selâmlık). Słowo harem można by po prostu przełożyć jako „przestrzeń prywatna”, przy czym to określenie precyzyjniej i bez erotycznej otoczki pokazuje, jak w Stambule doby osmańskiej, zarówno na dworze, jak i w mniejszych haremach imperialnych dostojników i dygnitarzy seks splatał się z władzą i życiem prywatnym. „Wymażcie na zawsze to opacznie rozumiane słowo »harem« […] rozpraszając tę ponurą aurę, jaka zawisła nad naszym życiem na skutek mylnej interpretacji tego słowa”, apelowała do amerykańskiego dziennikarza podczas I wojny światowej wybitna turecka feministka36.

Gdy w 1922 roku sułtan Mehmed VI wchodził na pokład brytyjskiego okrętu wojennego, towarzyszyła mu skromna świta dworzan, lecz większość byłych strażników haremu sułtańskiego – kara ağalar, czyli czarnych eunuchów – pozostała w kraju. Owi mężczyźni, przeważnie pochodzący z Etiopii bądź Sudanu, podobnie jak znani z włoskiej opery castrati, godzili się na usunięcie narządów płciowych w zamian za dostęp do zawodu oferującego przywileje, a nawet pewną władzę, częściej jednak było tak, że w dzieciństwie zostali poddani przymusowej kastracji. Sprowadzani przez handlarzy niewolników z rubieży imperium, ostatecznie trafili do samego centrum systemu imperialnego. Jednak w dobie obyczajowej i politycznej rewolucji znaleźli się na bruku, a wielu popadło w nędzę. Niektórzy żebrali na ulicach, a ich wydłużone kończyny były widomą oznaką tego, że w dzieciństwie ich wytrzebiono. „Wszyscy, których poznałem, byli postawnymi, dystyngowanymi mężczyznami, niezwykle pogodnymi i dobrodusznymi, przydatnymi głównie w charakterze lokajów podczas podróży automobilem. Podobne zajęcia wykonywali, pilnując pałacowych drzwi, wprowadzając do salonów i serwując herbatę – pisał ówczesny obserwator. – Ich epoka odeszła w niepamięć”37.

Pod koniec lat dwudziestych XX wieku grupa aż pięćdziesięciu eunuchów utworzyła w Üsküdar towarzystwo pomocy wzajemnej, które miało działać na rzecz poprawy ich położenia i służyć wymianie informacji o ofertach pracy. Mężczyźni ci byli gotowi wykorzystać swoje dawno nabyte umiejętności do nowych zadań. Bądź co bądź harem uczynił ich mistrzami etykiety i form towarzyskich, a w nowej epoce wielu z nich spełniło się w charakterze muzealnych dozorców, recepcjonistów, mistrzów ceremonii czy dyskretnych kierowników sali w najlepszych stambulskich restauracjach. Jeden z eunuchów sułtana Abdülhamida II, Nadir Ağa, całymi dniami przesiadywał z byłymi sułtańskimi dygnitarzami w Café Lebon w Perze i rozmawiał, posługując się przesadnie elegancką odmianą języka osmańsko-tureckiego, pełną wyrafinowanych aluzji i niekończących się uprzejmości39. W swoim ankarskim domu byłego sułtańskiego eunucha zatrudniał ponoć nawet Mustafa Kemal40.

Obyczaje seksualne najwierniej odpowiadały zachodnim fantazjom tam, gdzie i na Zachodzie owe fantazje często znajdowały swoje spełnienie, a więc w domach publicznych. W 1884 roku w ramach zarządzonych przez Abdülhamida II modernizacyjnych reform wprowadzono cały system koncesjonowanych domów schadzek, zastępujący znane z czasów wcześniejszych pokątne przybytki nierządu i działające na własną rękę prostytutki obu płci41. W przeszłości nierząd postrzegano przede wszystkim jako problem moralny, który należało zwalczać karami zasądzanymi przez muzułmańskich kadich (sędziów) albo za pomocą nalotów i działań represyjnych podejmowanych przez lokalne samorządy. Od czasu reform domy publiczne miały działać wyłącznie na podstawie rządowej koncesji i w specjalnie wyznaczonych do tego celu strefach oraz podlegać regularnym inspekcjom policji i inspektorów sanitarnych.

System ten rozpadł się podczas I wojny światowej. Uchodźstwo, obca okupacja i ciężka sytuacja materialna sprawiały, że coraz więcej kobiet, a niekiedy także dzieci, podejmowało się nierządu. Niektóre były werbowane przez właścicieli legalnie działających domów uciech, inne zaś zmuszano do nagabywania klientów na ulicy, a znakiem rozpoznawczym ulicznic stały się pokaźnych rozmiarów torebki i zdobione wstążkami parasolki. Krążyła wówczas opowieść, podobno autentyczna42, o młodym rosyjskim uchodźcy, który zagabnąwszy taką kobietę na jednym z zaułków Pery, odkrył, że rozmawia z własną matką, byłą baronową.

Po 1918 roku alianckie wysokie komisje przystąpiły do przywracania formalnego systemu licencjonowania i inspekcjonowania domów publicznych, praktycznie odtwarzając część ram prawnych, które przestały obowiązywać po upadku panowania Osmanów. Jak było do przewidzenia, zadanie nadzorowania licencjonowanych przybytków uciech powierzono Francuzom. Ci wprowadzili rozróżnienie domów publicznych przeznaczonych dla oficerów i tych dostępnych dla szeregowych żołnierzy, ujednolicili cennik usług i zarządzili cotygodniowe inspekcje medyczne przeprowadzane przez francuskich lekarzy. Brytyjczycy przyjęli odmienną taktykę. W siedzibie YMCA pastor anglikański organizował popołudniowe herbatki, które miały zapewnić wojskowym rozrywki innego gatunku, podczas gdy przedstawicielki angielskiej diaspory zapraszane były na pogadanki i występy muzyczne. (Można podejrzewać, że system francuski działał nieco lepiej)43.

Pomimo tego rodzaju starań dowódcy wojsk alianckich byli nieodrodnymi synami swoich czasów, gdy idzie o zaspokajanie potrzeb cielesnych. Stały dostęp do usług seksualnych uważano za podstawowe prawo, a jednocześnie za wygodny sposób na przeciwdziałanie nudzie i podtrzymywanie morale. Zwłaszcza w armiach okupacyjnych – stacjonujących daleko od kraju, w napiętej i delikatnej sytuacji politycznej – dostarczanie żołnierzom przygodnego seksu było dla dowódcy zadaniem nie mniej ważnym niż zapewnianie odpowiedniej aprowizacji czy uzbrojenia. Największym wyzwaniem było jednak niedopuszczenie do tego, by prężnie działająca stambulska branża usług seksualnych osłabiała zdolność bojową roznoszonymi w niej chorobami.

W całym mieście „panoszą się” choroby weneryczne, donosił generał Harington w okresie okupacji, szacując, że w Stambule może działać czterdzieści tysięcy prostytutek44. W przeprowadzonej w tym czasie inspekcji ustalono, że na terenie miasta działa ogółem sto siedemdziesiąt pięć domów publicznych, w większości w Perze i ościennych dzielnicach, zatrudniających cztery tysiące pięćset kobiet. Liczba ta jest niemal o rząd wielkości mniejsza niż ta podana przez Haringtona, i prawdopodobnie bliższa prawdy. W innym spisie policja naliczyła dwa tysiące sto dwadzieścia pięć licencjonowanych prostytutek oraz dziewięćset siedemdziesiąt dziewięć niezarejestrowanych, aczkolwiek „liczba kobiet, których prowadzenie się z wielu powodów uległo zmianie, prawdopodobnie idzie w tysiące”. Wśród właścicieli domów publicznych i prostytutek lwią część stanowiły osoby narodowości greckiej i ormiańskiej, choć szacowano, że Rosjanki stanowią do jednej czwartej zatrudnionych tam prostytutek47. Głównymi klientami, a zarazem największymi roznosicielami chorób byli jednak okupanci, choć zapewne z usług owych pań korzystało też sporo mężczyzn wyznania muzułmańskiego. Dwutygodniowy wyciąg z akt szpitalnych z 1919 roku pokazuje, że żołnierze tureccy przeważnie leczyli się na tyfus plamisty i ospę, podczas gdy wśród wojskowych brytyjskich i francuskich odnotowano dwa przypadki tyfusu, jeden zapalenia płuc, sześć grypy oraz osiemdziesiąt cztery kiły i rzeżączki48.

Na szczęście lekarzy było aż za dużo, a zamieszczane przez nich w miejscowej prasie ogłoszenia dają idealny obraz barwnej muzułmańsko-chrześcijańsko-żydowskiej mozaiki, jaką tworzyło miejscowe środowisko medyczne49. Ze swojego gabinetu w Kadıköy doktor Izaak Samanon obwieszczał, że „leczy wszystkie przypadłości wewnętrzne i weneryczne z użyciem najnowszych odkryć nauki”. Doktorzy Mokin i Maxoud, prowadzący praktykę przy stacji podziemnej kolejki Tünel, specjalizowali się w dolegliwościach wenerycznych i chorobach skóry. Doktor Ali Riza, absolwent jednego z najlepszych szpitali uniwersyteckich Paryża, przyjmował pacjentów w swojej klinice opodal Grande Rue. Doktor Schwartzer, do niedawna zamieszkały w Piotrogrodzie, pomagał chorym „zgodnie z najnowszymi metodami”. Doktor Jerwant Tachdżan zapraszał na konsultacje do Karaköy osoby skarżące się na kiłę, rzeżączkę i inne infekcje dróg moczowo-płciowych. Doktor Dżelal Czukri z Clinique de Péra pomagał w leczeniu chorób wenerycznych i kobiecych w swojej klinice położonej naprzeciwko Pera Palace, dogodnie dla wielu oficerów sił alianckich. Gabinet doktora Czukriego dzieliło tylko kilkadziesiąt kroków od prowadzonego przez byłą tancerkę rewiową Berthę Proctor baru zatrudniającego kobiety, które zapisały się na kartach dziejów jedynie pod takimi pseudonimami jak Patelnia, Wielka Pupa, Cizia Rozpustnica, Chuda Ela. Wygląda na to, że mężczyźni i kobiety mogli łapać choroby weneryczne i leczyć się z nich niemalże na tej samej ulicy50.

W oderwaniu od realiów branży erotycznej początku lat dwudziestych – stosunkowo słabo rozwiniętej, silnie skoncentrowanej w jednym rejonie miasta, w przeważającej mierze obsługującej żołnierzy sił alianckich i marynarzy – wizerunek Stambułu jako siedliska przestępczości i zepsucia tylko się umacniał. Ernest Hemingway i inni korespondenci donosili o wątpliwej reputacji Pery, gdzie szczebiot ulicznic przywodził marynarzy do zguby. Ziya Bey, który miał pewne doświadczenia z Nowego Orleanu, San Francisco i innych cieszących się złą sławą miast portowych, był zbulwersowany tym, jak nisko stoczył się Stambuł. „Pijani marynarze, zataczając się, znikają w wąskich uliczkach – wspominał – na których katarynki wydobywają z siebie nosowy jazgot zwietrzałych włoskich, francuskich, a nawet, tak!, amerykańskich piosenek, a ostre damskie głosy wabią potencjalnych towarzyszy miejscowym esperanto”51.

Postronni obserwatorzy byli przekonani, że prostytucja jest zaledwie częścią, wprawdzie najbardziej skandaliczną, wciąż funkcjonującego w Stambule handlu „białymi niewolnikami”. Niewolnictwo było w imperium osmańskim zjawiskiem powszechnym, choć ostatni targ niewolników, działający w pobliżu Wielkiego Bazaru, został zamknięty jeszcze przed zniesieniem niewolnictwa w Stanach Zjednoczonych. Mimo to w nowym języku prawa międzynarodowego przybysze z zewnątrz zaczęli potępiać trafficking, czyli „handel” kobietami, który to termin został wymyślony na początku XX wieku. W serii opublikowanych w 1927 roku raportów Liga Narodów uznała Stambuł za jeden z pięciu największych ośrodków nielegalnego przerzutu kobiet z Europy na Bliski Wschód. Stwierdziła również, że kobiety są przetrzymywane wbrew własnej woli, a w proceder ten jest zamieszana rozległa siatka właścicieli domów publicznych, przewoźników i urzędników państwowych.

Rząd turecki wielokrotnie protestował przeciwko tym oskarżeniom, twierdząc, że szerzące się w ostatnim czasie zjawisko prostytucji w znacznym stopniu należy przypisać trudnej sytuacji materialnej rosyjskich uchodźców. Jednocześnie powoływał się na ustalenia samej Ligi Narodów, w świetle których punktami początkowym i końcowym handlu kobietami prawdopodobnie były takie kraje jak Francja i Egipt, a Stambuł odgrywał jedynie rolę niefortunnego przystanku. Nawet za panowania osmańskich sułtanów „biali niewolnicy” byli regularnie wydalani z miasta, a kartoteki policyjne dowodzą, że większość z nich znajdowała zatrudnienie w półświatku lokali muzycznych, nocnych klubów, kawiarni i domów publicznych52. Urzędnicy odnotowywali zawód wykonywany osoby deportowanej, na przykład „pianista/stręczyciel”. Jednak narastająca presja międzynarodowej opinii publicznej zmusiła władze młodej republiki do podjęcia bardziej stanowczych działań. W 1930 roku rządowa dyrektywa wprowadziła zakaz otwierania nowych domów publicznych i przekazała zarząd nad licencjonowanymi lupanarami w gestię policji, która wszczęła kampanię inspekcjonowania i zamykania nielegalnych lokali. Pisarz Fikret Adil wskazywał, że upadek sceny jazzowej Stambułu zaczął się wraz z wydanym przez republikę nowym rozporządzeniem, które skutkowało rozbiciem nieskrępowanego handlu miłością53. Prawdopodobnie miał rację – nawet jeśli nie w wymiarze moralnym, to przyczynowo-skutkowym.

Trzy lata później rząd wycofał się z całkowitego zakazu i wprowadził nowy przepis, na mocy którego powstał urząd odpowiedzialny za nadzorowanie, licencjonowanie, inspekcjonowanie i kontrolowanie działających w mieście domów publicznych. „Większość mieszkańców naszego kraju wciąż jest niewyrobiona kulturalnie – oznajmił wówczas prezydent Mustafa Kemal. – Otwieranie domów publicznych będzie dozwolone tam, gdzie zachodzi taka potrzeba, i zgodnie z obowiązującym prawem, dlatego też konieczne jest uregulowanie statusu prostytutek”54. Za legalne przybytki rozpusty w znacznej mierze uznano te same lokale, które prowadziły działalność o tym charakterze w czasie alianckiej okupacji. Pogłębiło to podziały między starym miastem na południowym brzegu Złotego Rogu a położoną na brzegu północnym Perą. Od czasów Ewliji Czelebiego wszyscy podróżnicy uważali za rzecz oczywistą, że to pierwsze było przybytkiem obyczajności i islamskiej cnoty, podczas gdy ta druga stanowiła siedlisko swawoli i rozpasania. Dążenie młodej republiki do modernizacji życia społecznego i obyczajowości, zamiast zespalać dawną osmańską stolicę, pogłębiało przepaść dzielącą dwa światy po obu brzegach zatoki. Istnienie takiej części miasta, gdzie wszystko jest dozwolone, było dla Osmanów wygodne, a w modernizującej się republice Pera zaczęła odgrywać jeszcze większą rolę jako oficjalna dzielnica czerwonych latarni i awangarda kultury popularnej.

Nie ulega wątpliwości, że związek ten utrzymywał się w międzywojniu i w późniejszym okresie. Spotykana w Stambule symbioza życia nocnego i występku w zasadzie niewiele odbiegała od realiów większości wielkich miast. Dla wszystkich, którzy po kraju o zasadniczo islamskiej orientacji religijnej i kulturalnej spodziewali się jakiejś wersji islamskiej obyczajności, niesłabnąca fascynacja tureckiej kultury popularnej stambulskimi transwestytami, sławnymi tancerkami rewiowymi i zawodowymi hulakami była wstrząsem. Nawet dzisiaj w jednym zaułku można spotkać nobliwe restauracje i przebrane za kobiety męskie prostytutki, rzucające żartobliwe pozdrowienia z okien swoich przybytków na drugim piętrze.

Dla odmiany pobożni tureccy muzułmanie za źródło pleniących się w Stambule swobody obyczajów i pragmatycznej etyki, w takiej czy innej postaci, uznali obcych – najpierw okupujących miasto aliantów, potem rosyjskich wychodźców, wreszcie miejscowych chrześcijan i Żydów, którzy pomimo przekształceń własnościowych na korzyść muzułmanów wciąż prowadzili bary i kabarety na północnym brzegu Złotego Rogu. Na ogół pogląd ten podzielali tureccy nacjonaliści, widzący w Stambule „bizantyńską dziwkę” – by przytoczyć popularny wówczas przydomek, jaki przylgnął do tego miasta – która sprzedawała swoje wdzięki okupantom, podczas gdy patrioci przelewali krew, ratując kraj przed Grekami.

W tym samym czasie jednak dokonywała się też podskórna transformacja. Wartości, które wielu stambułczyków uznawało za oczywiste: kulturalna otwartość, zdolność godzenia przekonań religijnych ze swobodą obyczajów, przekonanie, że nowoczesność wymaga tolerancji dla libertynizmu, stawały się częścią nieformalnych norm życia społecznego, które w tym czasie kształtowały się w republikańskiej Turcji. Inaczej niż w przeszłości, gdy przybytki publicznej rozrywki były zdominowane przez europejskich wykonawców i spauperyzowanych Rosjan, teraz dorastało nowe pokolenie rodowitych stambułczyków, którzy w pieśni mieli uwiecznić ciemniejszą stronę swojego miasta.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.