Saloniki. Miasto duchów

Chrześcijanie, muzułmanie i żydzi w latach 1430?1950

Któregoś sierpniowego dnia 1828 roku pewien austriacki dyplomata, który – jak kiedyś Ewlija Czelebi – postanowił obejść miejskie mury, wysoko, na tyłach cytadeli, dotarł w okolice cmentarza muzułmańskiego, gdzie dostrzegł grupkę Turczynek siedzących w cieniu platanu i podziwiających widok. Mimo że nie nosiły zasłon, przywołały go. Najmłodsza z nich wstała, pytając, czy jest medykiem. Kiedy powiedział, że tak, poprosiły, żeby zmierzył im tętno, mówiąc, że czują się przeziębione. Anton von Prokesch-Osten tak opisał tę scenę:

Murzynka towarzysząca pięknej młodej kobiecie bynajmniej nie była opryskliwa. Wraz ze swą panią słuchała uważnie mych porad oraz konwersowała uprzejmie. Młoda kobieta wyglądała zjawiskowo, była jasnooką kruczoczarną brunetką. Przybrała swobodną pozę, ręce i dłonie miała pięknie zadbane. Nie fatygowała się, by okryć piersi, i wyraźnie ją ciekawiło, jakie to na mnie zrobi wrażenie. „Uwielbiam Franków – rzekła, gdy mierzyłem jej puls, dodając głosem, jakiego paryżanka mogłaby pozazdrościć – ponieważ wszyscy są lekarzami”.

Dla cudzoziemców muzułmanki zawsze symbolizowały niezgłębioną tajemnicę swojego społeczeństwa i kultury. Ukryte za zasłonami i niedostępne, były dobrze strzeżone przed wzrokiem Europejczyków. Gdy pewien francuski ksiądz chciał wspiąć się na minaret, by podziwiać widok miasta, powstrzymali go ludzie z okolicy, mówiąc, że z góry mógłby im zajrzeć do domów. Z tych samych powodów długo nie przyjmowały się szyby okienne, zwłaszcza w wyższych budynkach. Na ulicy też nie podchodziło się do kobiet, chyba że były niewolnicami. Alessandro Bisani i jego towarzysze, którzy naiwnie dali się zauroczyć parze pięknych kobiecych oczu, musieli uciekać przed rzucającym w nich kamieniami małym chłopcem. „Wypraszam sobie!” – tymi słowami muzułmanki zwykle witały zbliżającego się nieznajomego. Lekarze byli jedynymi obcymi mężczyznami, których niekiedy do nich dopuszczano.

Żydówki też żyły odizolowane, zwłaszcza w pełnym przemocy XVIII wieku; wiele z nich zakładało zasłony, gdy rabini narzucili ten miejscowy zwyczaj w swoich kongregacjach, i wychodziło z domu wyłącznie w towarzystwie mężczyzny. Chrześcijanki także w miarę możliwości unikały pokazywania się na ulicy, wybierając ścieżki na zapleczu domów, tylne podwórka i furtki. A jednak to muzułmanka i wtedy, i dzisiaj poruszała wyobraźnię przybysza z Zachodu. Mówiąc ściśle, działała na wyobraźnię mężczyzny z Zachodu, bo jeśli chodzi o zachodnie kobiety, bywały i takie – zwłaszcza gdy, jak Fanny Blunt czy Lucy Garnett, mówiły po turecku – które z muzułmankami utrzymywały stosunki towarzyskie i nie dopatrywały się w nich szczególnej tajemniczości. Fanny Blunt, która w salonickich haremlikach spędziła niejedno popołudnie na miłych pogawędkach przy kawie, wśród swych znajomych kobiet wymieniała na przykład Czerkieskę Besimé, byłą niewolnicę i byłą mieszkankę sułtańskiego haremu, która w Salonikach wiodła spokojny żywot rentierki i lubiła się jej zwierzać „ze wszystkich smutków swego pełnego przygód życia”. Tymczasem dla mężczyzn miejscowe kobiety stanowiły obiekt fantazji, zwłaszcza gdy, jak to ujął jeden z przyjezdnych, „swoją wyrafinowaną kokieterią wbudzały ciekawość i pożądanie”. Z niezwykłą siłą wyrazu pokazuje to jeden z najosobliwszych utworów, jakie kiedykolwiek powstały, dla których inspiracją było osmańskie miasto.

Saloniki.

Dziennik [Pierre’a] Lotiego. 16 maja 1876

[…] Piękny majowy dzień, jasny i słoneczny, niebo czyste […]. Gdy dopłynęły zagraniczne łodzie, kaci nadawali swemu dziełu ostatnie szlify: sześciu ludzi zawisło, tłum patrzył, jak ich ciała znieruchomiały w okrutnym skurczu śmierci. Okna i dachy były pełne widzów; znajomy spektakl wzbudził na pobliskim balkonie uśmiech u rządzących Turków.

Tym charakterystycznym dlań powiązaniem ulubionych motywów – śmierci, orientalnego despotyzmu i voyeuryzmu – jeden z najpopularniejszych francuskich powieściopisarzy epoki fin de siècle zaczyna swój pierwszy bestseller pod tytułem Azyadea, opublikowany niedługo po zamordowaniu dwóch konsulów, który pokazuje, jak za sprawą zachodniego egocentryzmu osmańskie miasto z przedmiotu estetycznych i sentymentalnych rozważań staje się jedynie lustrem, miejscem projekcji własnego „ja”. Brak tu jeszcze jednego elementu, ale i on zostanie wkrótce wprowadzony:

Pięknego dnia wiosny, jednego z pierwszych, gdy pozwolono nam wędrować po macedońskich Salonikach, wkrótce po masakrach i trzy dni po egzekucjach, około czwartej po południu przystanąłem przed zamkniętym wejściem do starego meczetu, by popatrzeć na dwa walczące bociany. Scena ta rozgrywała się w starej dzielnicy muzułmańskiej. Uliczki wiły się, nad nimi niemal spotykały się ze sobą pięterka podniszczonych domów. W szparach bruku pleniła się trawa, okryte świeżą zielenią gałęzie zwieszały się z dachów. Niekiedy migał w górze czysty błękit nieba. Balsamiczne powietrze słodko pachniało majem.

Mieszkańcy Salonik wciąż jeszcze okazywali nam nieufność i wrogość. Władze kazały nam nosić bagnety i pełny wojskowy rynsztunek. W oddali przemknęli przy murze jacyś mężczyźni w turbanach, za kratownicami haremliku nie poruszyła się dyskretnie ani jedna kobieca głowa. Można by sądzić, że to miasto wymarło.

Byłem głęboko przekonany, że jestem tutaj absolutnie sam, więc przeżyłem niemal wstrząs, gdy na wysokości mojej głowy, tuż obok za żelazną kratą, ujrzałem wpatrzoną we mnie parę ogromnych zielonych oczu.

Ciemne, lekko ściągnięte brwi prawie się spotykały. W wyrazie tych oczu żywioł mieszał się z niewinnością. Można by rzec, że młodzieńcza świeżość tego spojrzenia przydawała mu dziecięcego wręcz zabarwienia.

Widoczną do połowy postać młodej kobiety o znieruchomiałych oczach okrywała turecka narzuta ferace, układająca się w długie, sute fałdy zielonego jedwabiu wyszywanego srebrną nitką. Biała chusta, szczelnie spowijająca głowę i twarz, odsłaniała jedynie czoło i oczy. Jej ogromne oczy właśnie miały ów opiewany niegdyś przez poetów Wschodu odcień morskiej zieleni. Objawiła się przede mną Aziyadé.

Pierre Loti – „lotus” – to pseudonim literacki, jaki przybrał młody Louis Marie Julien Viaud, oficer marynarki, akrobata, poszukiwacz przygód i przyszły autor głośnych dekadencko-egzotycznych romansów wpisujących się w nurt europejskiego orientalizmu. Nie on pierwszy, rzecz jasna, upodobał sobie ten gatunek literacki: orientalna fantazja erotyczna miała długą historię. Ale jeśli u poprzedników figurą seksualnej dominacji był lubieżny Turek, zniewalający bezbronne branki swojego haremu, Loti ten wzór zmienia. Wszechwładny niegdyś Turek u niego upostaciowuje niemoc – tutaj miasto Wschodu wygląda na „wymarłe” – a podbój erotyczny staje się domeną Zachodu. Loti był mistrzem opowieści, a jego karierze literackiej dała początek dziejąca się w Salonikach historia o zakazanej miłości Francuza, jego alter ego, i Aziyadé, młodej kobiety z haremu tureckiego beja.

Nie wszystko w tej książce zostało przez niego zmyślone. Viaud rzeczywiście przez pewien czas stacjonował w Salonikach jako oficer okrętu wojennego wysłanego tam po morderstwie dwóch konsulów w 1876 roku. Jego powieść otwiera scena powieszenia rzekomych prowodyrów tłumu – egzekucja ta odbyła się naprawdę. Ale w dalszym biegu tej opowieści widać, jak dalece to miasto wymknęło się luźnym nawet impresjom romantycznej malowniczości, stając się jedynie polem do czystego subiektywizmu, tłem dla gry wyobraźni utalentowanego pisarza.

W formie fikcyjnej wymiany listów z dwoma młodymi przyjaciółmi, brytyjskimi oficerami marynarki w Londynie, Brownem i Plunkettem, opisuje Loti swój namiętny, sekretny romans z Aziyadé. Kochankowie mają pomocnika w osobie żydowskiego żeglarza Samuela, brodatego, „o pięknej głowie, oczach przepojonych łagodnością, uczciwego i olśniewającego inteligencją”. Jest to książka „o” Salonikach jedynie w takim w sensie, w jakim możemy uznać, że na przykład Gabriele D’Annunzio pisał o Wenecji czy Rzymie. Saloniki pobudzają Lotiego, są dlań bodźcem wyzwalającym nastrój, wrażliwość, subiektywizm i emocje. Na swój sposób takie ujęcie jest z gruntu nowoczesne.

Wszystko, nawet samo miasto, ulega odrealnieniu. Loti opisuje siebie jako „igraszkę złudzeń […] iluzję w Salonikach, iluzję gdzie indziej”. By wtopić się w otoczenie, zrzuca cudzoziemski ubiór – przebrany przez trzy starsze żydowskie kobiety w strój turecki, nikogo niezauważony może wędrować „po nierzeczywistym mieście, wschodnich bazarach, wśród meczetów i wielobarwnego tłumu”. Nocna schadzka z Aziyadé w wyścielonej dywanami, kołyszącej się na falach łodzi przynosi „upojenie”. „Jeżeli mi powiecie, że jest w tym okrutny egoizm, nie będę zaprzeczać – pisze. – Ale zarazem pomyślę, że tego nie żałuję, bo piękno i rozkosz warte są odnajdywania, a przed nudą życia trzeba zawsze uciekać”. Kiedy przyszło mu się zbudzić z nocnego uniesienia, Saloniki zdały się „obrazem marności, ich minarety niczym wypalone świece majaczyły nad miastem brudnym i czarnym, gdzie plenią się występki Sodomy”. W obrazie miasta odzwierciedla się nastrój artysty: świat sprowadzony jest do sfery doznań. Liczy się tylko ocalenie przed „dojmującą pustką i przytłaczającą monotonią życia”.

„Zrazu było w tym jedynie odurzenie wyobraźni i zmysłów” – pisze do Browna w Londynie Loti. Później jednak, stopniowo, miasto roztoczyło swój czar nad kochankiem. „Przechadzka o świcie była doznaniem szczęścia. Lekkość powietrza, jego cudowna świeżość niosły ukojenie, sprawiając, że życie przestawało ciążyć. Pod sklepieniami alejek bazaru zaczynały się wyłaniać ledwo widoczne w przejrzystym półmroku sylwetki Turków odzianych na czerwono, zielono i pomarańczowo […]. Wieczór inaczej oczarowywał oczy. Świat skąpały różowości i złoto. Spowity nimi, niemal płonący Olimp przeglądał się w nieruchomej tafli jak w lustrze. W krystalicznie przejrzystym powietrzu najdalsze pasma górskie malowały się tak wyraźnie, że miało się wrażenie, jakby płynęły w pustce przestworzy”.

Tak się złożyło, że publikacja tej powieści zbiegła się w czasie z apelami premiera Gladstone’a – w duchu liberalizmu potępiającego osmańską tyranię – który wierzył w potrzebę (i możliwość) zdobycia przez Europejczyków prawdziwej wiedzy o ludach bałkańskich po to, aby je cywilizować. Loti należał do młodszego pokolenia, podatniejszego na mistycyzm, widzącego ograniczenia obiektywnej wiedzy: Orient nie był kolebką cywilizacji, lecz jej przeciwieństwem i dla zachodniego racjonalizmu stanowił tajemniczą alternatywę duchową. Wiedza była możliwa, ale sprowadzała się do samopoznania. U jej źródeł zawsze leżało poczucie nudy i przesytu. Loti po prostu wytyczył nowe granice romantycznemu pisarstwu podróżniczemu – wyprawa w głąb siebie, polegająca na poznaniu sfery własnych uczuć i doznań, była dlań ucieczką przed konwencjami osiadłej, burżuazyjnej Europy.

W dobie I wojny światowej on i Saloniki stały się funkcjonującą w powszechnym odbiorze reprezentacją literatury francuskiej oraz zainteresowania Lewantem. Loti zdobywał popularność w środowiskach nowej salonickiej klasy średniej, a Francuzi, których do Salonik sprowadziła wojna, nieodmiennie odwoływali się do niego w swoich zapiskach i dziennikach. Pewna satyra z tego okresu – A Salonique sous l’oeil des Dieux! – naigrywa się z jego melancholijnej fascynacji Orientem: Aziyadé zostaje w niej prostytutką i jako Ayché przyjmuje „doborową klientelę oficerów, których wielu czytało Lotiego” i chciało poznać Turczynkę. „Dla Europejczyka bowiem – pisał autor tego utworu – ta Turczynka jest Tajemnicą, przyprawioną groźnym dreszczykiem Zakazaną Miłością, zapowiedzią urozmaicenia niezmiennej melodii pożądania”. Inny odarty ze złudzeń Francuz pisał: „Kobieta Orientu! No cóż, [Loti] namalował nam piękną odaliskę. Ale czy ktoś z was taką spotkał? Choć w Salonikach tkwimy ponad rok, czy przy willi Krwawego Sułtana widzieliście sułtanki? Niestety nie, nam zostały dane tylko brzydkie mieszkanki odstręczających burdeli na [placu] Wardarskim i trzy tancerki w Odeonie”. Jeszcze ktoś pytał retorycznie: „Gdzież się podziały ukryte za muszarabami muzułmanki, owe tajemnicze, zasłonięte kobiety, które śpiewają słodko? Zmysłowa Aziyadé…”.

Spragnieni seksu wędrowcy, niczym pielgrzymi podążający śladami Apostoła, szukali miejsc, gdzie Loti oddawał się żądzom: „Jestem w Salonikach zaledwie od tygodnia i od początku poszukuję cienia Aziyadé – pisał oficer piechoty. – Choć wiem, że jej odnaleźć nie zdołam, czy jest jakiś sposób, by uwolnić się spod władzy tej wspaniałej opowieści o miłości i śmierci?”. Autor ten doszukiwał się w sobie zadziwiających powinowactw ze swoim mistrzem – „w odczuwaniu i myśleniu, łączącym nas sceptycyzmie zmieszanym z naiwnością, identycznej potrzebie miłości i bycia kochanym, podobnej niechęci do pewnych konwenansów, pewnych powinności, pewnych zwyczajów, we wspólnym pragnieniu nieosiągalnego”. I podobnie jak Loti odnalazł pobudzający zmysły „czar Orientu”. „Za tymi szczelnie zamkniętymi kratownicami – opisywał swoją powolną przechadzkę w Górnym Mieście – bez wątpienia rozbłysły piękne oczy i uśmiechnęły się karminowe usta. Oto miraż Wschodu! Aziyadé! Cudowne fantazje Lotiego!”

Dzięki Lotiemu najmniej dotąd znany aspekt życia miasta, przez podróżników określany jako niedostępny, stał się znakiem zachodniej wyobraźni erotycznej; materia uznana za wartą opisu przeobraziła się w prozaiczny banał. Europejskie obsesyjne poszukiwania orientalnej natury miasta nie minęły, ale teraz wyrażały się w fantazji o zachodnim podboju kobiety Wschodu. Bo czemu nie? Czy ówczesny Zachód już nie podbił wszystkiego poza nią?

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.