Charles King

Odessa

Geniusz i śmierć w mieście snów

fragment

W upalnym sierpniu 1812 roku Odessę nawiedziła niespotykana dotąd fala zachorowań. Po zaledwie trzydziestu sześciu godzinach choroby 12 sierpnia zmarła tancerka miejscowego teatru. Trzy dni później skonała następna artystka. Wkrótce zachorowała trzecia. Jeszcze dwa dni i ich śladem odeszło dwoje służących i aktor. Wszyscy skarżyli się na te same objawy: lekkie zawroty i ból głowy, po których następowały nudności i wymioty, a jeszcze później osłabienie, silne zawroty głowy, palące pragnienie i bolesny obrzęk węzłów chłonnych pod pachami i w pachwinach. Śmierć przychodziła przed upływem sześciu dni.

Epidemie chorób zakaźnych takich jak cholera czy dżuma były smutną rzeczywistością w regionie Morza Czarnego, zresztą tak samo jak w każdym miejscu, gdzie krajobraz, klimat, ożywiony handel i zmienna odporność tworzyły sprzyjające warunki dla namnażania się i przenoszenia mikrobów. Możliwe, że czarna śmierć – ostra bakteryjna choroba zakaźna, która w latach czterdziestych XIV wieku zmiotła co najmniej jedną czwartą populacji Europy – przeskoczyła na Zachód na pokładach statków handlowych przybywających z dawnych włoskich portów na Krymie. Po przyłączeniu nadczarnomorskich terenów do Rosji przez Katarzynę Wielką powracający do domu żołnierze i marynarze często nieświadomie przynosili zarazę z zapowietrzonego Południa do miast i miasteczek środkowej Rosji. W Noworosji, zwłaszcza tam, gdzie regularnie docierały statki z ogarniętych epidemią portów imperium osmańskiego, choroby miały do pokonania krótką drogę z nabrzeża od centrum miasta.

 Z tego powodu jednym z pierwszych zadań wyznaczonych nowemu gradonaczalnikowi przez cara Aleksandra było „wybranie odpowiedniego miejsca na kwarantannę i przyspieszenie jej budowy”. W rzeczywistości system kwarantanny działał w Odessie niemal od momentu jej założenia. Zawijające do portu statki handlowe dokładnie sprawdzano i odkażano dwutlenkiem siarki i innymi środkami chemicznymi. Pasażerowie musieli się poddać czternastodniowej obserwacji w starej osmańskiej twierdzy, taki bowiem okres uważano za wystarczający dla wystąpienia objawów.

Odpowiedzialni za kwarantannę urzędnicy mieli bardzo niewielkie pojęcie o specyfice przenoszenia pałeczek dżumy (bakterii Yersinia pestis, której głównym nosicielem są pchły), ale wiedzieli, że niektóre drogi przenoszenia są bardziej prawdopodobne od innych. Bakterie podróżowały na pchłach, pchły na szczurach, a szczury na statkach, z których wyłaziły w czasie dokowania w porcie, zwabione zmagazynowanym zbożem i walającymi się na ulicach odpadkami. Nosicielami choroby mogli być także ludzie. W mieście, które już wówczas słynęło z przekupnych oficerów celnych, kilku zarażonym pasażerom bez widocznych objawów choroby zawsze udawało się (zapewne po uiszczeniu nieoficjalnej opłaty) obejść przepisy kwarantanny i wspiąć ukradkiem po skarpie do centrum miasta.

Na początku sierpniowej fali zachorowań po mieście krążyła opowieść o aktorce, która dostała od nieznanego wielbiciela pierścionek zawinięty w kłaczek bawełny. Bawełna (ulubione schronienie pcheł) powinna zostać sprawdzona i odkażona, ale tajemniczy amant, który przypłynął do Odessy statkiem, zdołał jakoś przeszmuglować pierścionek i jego opakowanie na ląd. Właśnie dlatego charakterystyczne objawy – bolesny obrzęk węzłów chłonnych – najwcześniej wystąpiły u aktorów i aktorek pracujących razem na jedynej scenie teatralnej Odessy.

Richelieu, który wrócił z objazdu Krymu i wkrótce miał objąć dowództwo w wojnie z Napoleonem, rozsądnie postanowił jednak pozostać w mieście. Nakazał zbadać przypadki choroby. Urzędnicy magistratu szybko uzyskali informację, że w ciągu ostatnich kilku miesięcy doszło do serii podejrzanych zgonów wśród chłopów i służby, ale z powodu niskiej pozycji zmarłych nie zwrócono na to większej uwagi. Dopiero kiedy zaraza zaczęła zbierać śmiertelne żniwo wśród mężczyzn i kobiet znanych odeskiej publiczności – artystów założonego przez Richelieu teatru – skala problemu stała się widoczna. Tymczasem dżuma zdążyła wniknąć głęboko w tkankę miasta.

Choć Moskwie od północy zagrażała Wielka Armia Napoleona, Richelieu nadal odwlekał wyruszenie na front, uważał bowiem, że walka z miejscowym niewidzialnym wrogiem jest wyzwaniem pilniejszym od gromienia swoich rodaków, Francuzów, na przedpolach stolicy. Zwołał konsylium, by zasięgnąć rady lekarzy, ale nie potrafili oni dojść do porozumienia w kwestii przyczyn epidemii i stopnia zagrożenia. Część z nich twierdziła, że w żadnym razie nie może to być dżuma. Nie zgłaszano zachorowań wśród marynarzy i nie było żadnych doniesień o wybuchu zarazy w Konstantynopolu, co zwykle stanowiło sygnał, by przypływające z osmańskiej stolicy statki traktować ze szczególną ostrożnością.

Jednakże sama sugestia, że w mieście mogła się pojawić dżuma, skłoniła Richelieu do poczynienia stanowczych kroków. 26 sierpnia nakazał zamknięcie wszystkich budynków, w których zbierają się ludzie: cerkwi, giełdy handlowej, sądów, komory celnej i teatru. Nadal działały targi, ale wprowadzono nowe przepisy zakazujące wałęsania się po ulicach. Nad opustoszałymi bazarami unosił się zapach octu, w którym kupcy płukali pieniądze, by zniszczyć zarazki.

Jak zawsze w takich przypadkach, najważniejszą bronią była wiedza. Richelieu podzielił miasto na dzielnice i wyznaczył urzędników, którzy mieli obchodzić domostwa i codziennie meldować o rozprzestrzenianiu się zarazy. Strefę kwarantanny rozszerzono w głąb lądu, obejmując nią podróżnych, którzy przybywali do miasta statkami kursującymi po Bohu i Dniestrze oraz drogami. Obowiązkowy okres odosobnienia przedłużono do dwudziestu czterech dni dla osób bez bagażu i do dwunastu tygodni dla przywożących towary lub podejrzane artykuły.

Pomimo podjętych środków zapobiegawczych liczba zgonów w dalszym ciągu gwałtownie rosła. Inspektorzy poszczególnych dzielnic zgłaszali do dwudziestu zmarłych dziennie. Nagłe zwiększenie się liczby zachorowań zaobserwowano również w okolicznych wsiach, gdzie matki tuliły do piersi zarażone dzieci, a mężowie pielęgnowali umierające żony, lekceważąc urzędowy zakaz kontaktu z chorymi. Ofiarą zarazy padali także lekarze biegający od domu do domu, by ulżyć w cierpieniach konającym.

Richelieu podjął śmiałą decyzję, która prawdopodobnie ocaliła przyszłość Odessy. Kazał szczelnie zamknąć granice miasta i objąć kwarantanną wszystkie dzielnice. Było to odważne, wręcz brawurowe posunięcie. Nie dysponował oddziałami wojska, by wymusić przestrzeganie tego zarządzenia – większość żołnierzy walczyła na froncie. W końcu udało mu się ściągnąć pięćsetosobowy oddział Kozaków, ale powierzone im zadanie było prawie niewykonalne: mieli inwigilować populację, która w ciągu siedmiu lat rządów Richelieu wzrosła do trzydziestu dwóch tysięcy.

Nowe przepisy weszły w życie 12 listopada. Wszystkie okna i drzwi miały pozostać zamknięte. Tylko pracownicy administracji miasta i służb komunalnych mogli opuszczać swoje domy, ale nawet oni musieli nosić specjalne znaczki identyfikacyjne. Dwa razy dziennie policja i pracownicy intendentury miejskiej dostarczali żywność do poszczególnych dzielnic. Przed rozdzieleniem mięso płukano w zimnej wodzie, a chleb odkażano dymem. Dwa razy dziennie sprawdzano wszystkie domy i każdego, kto wykazywał widoczne objawy choroby, przenoszono do wydzielonego budynku na obserwację, która trwała dopóty, dopóki biedak nie umarł lub, co zdarzało się znacznie rzadziej, nie powrócił do zdrowia.

Pełznące w żółwim tempie drewniane wozy, transportujące skierowanych na obserwację, stanowiły codzienny widok w mieście. Czerwona flaga oznaczała, że wiozą żywych, a czarna, że przewożą ciała zmarłych. I jednych, i drugich obsługiwali zmuszeni do tej pracy więźniowie. Ubrani w nasączone oliwą kitle, które miały ich chronić przed zarażeniem, obchodzili wyludnione ulice, ciągnąc za sobą wyładowane ciałami wozy.

„Obserwowałem te smutne sceny – pisał francuski podróżnik, hrabia August Lagarde – i z przepełnionym goryczą sercem patrzyłem na rozpacz ludzi gotowych oddać wszystko, co mieli, byle uciec przed śmiercią”. Inny obserwator opisał upiorną ciszę w porcie i spowodowane zarazą zmiany w codziennych relacjach międzyludzkich:

 

Ludzie prawie bali się oddychać, bo dżuma mogła się unosić w powietrzu – przed drzwiami domów rozniecano ogniska i spalano wonne substancje;  […] każdej ulicy pilnowało dwóch konnych, przemierzających ją powoli w przeciwnych kierunkach; urzędnicy zwracali się do siebie tylko na odległość; przychodzące listy odkażano dymem i doręczano za pomocą rozłupanego na końcu kija, by jeszcze raz odkazić je przed otwarciem i przeczytaniem; wszystkie zewnętrzne oznaki przyjaźni były zakazane i nikt nie śmiał dopytywać się o krewnych i przyjaciół, by nie usłyszeć, że zmarli na dżumę.

 

 Miasto, niegdyś gwarne i tętniące życiem, zastygło w bezruchu. Odkażające ogniska wypełniały ulice drażniącym dymem. Na obrzeżach miasta świeże masowe groby tworzyły sztuczne wzgórza pośród płaskiego stepu. Kiedy zabrakło w nich miejsca, trupy układano w stosy i podpalano. Sam Richelieu, który przez cały okres epidemii swobodnie poruszał się po mieście, czasem chwytał za łopatę i kopał groby, zastępując zmęczonych lub lękających się o swoje bezpieczeństwo robotników.

Ponieważ śmiertelność w dalszym ciągu rosła, w końcu wydał rozkaz zburzenia dzielnicy portowej, rozsadnika epidemii i miejsca, gdzie zbierała najstraszliwsze żniwo. Zbudowane przez de Ribasa doki i tłoczące się przy nabrzeżu magazyny spłonęły w kłębach dymu. Mimo obowiązującego zakazu zgromadzeń mieszkańcy wymykali się z domów i prześlizgiwali przez kordon kozackich posterunków, by popatrzeć na spektakl zagłady swojego miasta. Z pokładów przepływających statków widziano grubą kolumnę dymu, czarne świadectwo samospalenia Odessy i symboliczną latarnię morską ostrzegającą przed zbliżaniem się do lądu.

Po niespełna dwóch miesiącach pełnej kwarantanny, 7 stycznia 1813 roku, mieszkańcom wreszcie pozwolono opuścić domy, ale pozostawiono szlabany oraz posterunki kontroli celnej i kwarantanny na granicach; w zasadzie nigdy nie zostały całkowicie zlikwidowane. Z podejrzanych budynków usunięto mieszkańców lub je spalono. Bezwzględne metody Richelieu, zamiast wywołać panikę i chaos, doprowadziły do wygaśnięcia epidemii. Od sierpnia 1812 roku do stycznia 1813 roku zachorowało trzy tysiące trzysta trzydzieści jeden osób, z czego sześćset siedemdziesiąt pięć wyzdrowiało; liczba zmarłych wyniosła nieco ponad dziesięć procent populacji miasta.

Odessa, stawiająca się za wzór dla całego świata, młoda, prowincjonalna metropolia, która wyrosła ze zwykłego posterunku granicznego, wzniosła bariery ochronne, by zabezpieczyć się przed niewidocznym zagrożeniem od strony morza. Przetrwała pierwszy epizod wewnętrznej walki pomiędzy przekonaniem o własnej otwartości i świetności a oskarżeniami o zaściankowość i terror, która przeciągnie się do XX wieku. Ale był też pewien niespodziewany, bardziej optymistyczny skutek uboczny. Nieuchronne przygnębienie, spowodowane ogromną liczbą zgonów, w połączeniu z długą, surową zimą przyniosło nową, weselszą epidemię. Jesienią 1813 roku urzędnicy municypalni odnotowali znaczący wzrost liczby urodzeń.

 

W walce z epidemią Richelieu zastosował wiele nowatorskich rozwiązań, spośród których największe znaczenie dla przyszłości miasta miał egalitaryzm, z jakim egzekwowano drakońskie ograniczenia swobody poruszania się i publicznych zgromadzeń. Te same przepisy obowiązywały Żydów i ich chrześcijańskich sąsiadów, co w tamtych czasach było ewenementem (choć zarażonych Żydów poddawano obserwacji i leczono w osobnych szpitalach).

Podczas wcześniejszych epidemii dżumy w Prowansji i Katalonii, Szwajcarii i Nadrenii Żydzi zwykle stawali się kozłami ofiarnymi obarczanymi odpowiedzialnością za falę zachorowań. Oskarżano ich o rozmaite wyimaginowane grzechy, od rzekomo niedostatecznej higieny po groźne spiski mające na celu osłabienie cywilizacji chrześcijańskiej. Ataki na ludność żydowską (podpalenia, pobicia, tortury i wypędzenia), które od początku XIV wieku były w Europie Zachodniej nawracającym zjawiskiem, stanowiły jedną z głównych przyczyn żydowskiej emigracji na Wschód, na pogranicze Europy Środkowej i Rosji, gdzie na obszarze od Bałtyku do Morza Czarnego powstanie kulturalne epicentrum europejskiego żydostwa. Richelieu udało się jednak zręcznie uniknąć fatalnej kombinacji dżumy i pogromów, co było jednym z pierwszych sygnałów, że miasto potrafi zadbać o bezpieczeństwo swojej coraz bardziej różnorodnej społeczności.

Oprócz setek marynarzy, przybywających do czarnomorskiego portu w sezonie handlowym, Odessa przyciągała barwną zbieraninę rozmaitych indywiduów, poszukujących szczęścia na styku stepu i morza. Według wczesnych, nieoficjalnych spisów ludności w mieście przebywali greccy i albańscy żołnierze, włoscy, żydowscy, greccy i bułgarscy kupcy, zbiegli rosyjscy chłopi pańszczyźniani, a także grupy Kozaków. Odessa już wówczas była słynnym miastem w Rosji, a raczej na jej skraju, ale z pewnością nie rosyjskim. Dzięki położeniu na brzegu morza, które w ciągu zaledwie kilku dziesięcioleci stało się „wspólnym obszarem narodów Europy”, jak ujął to Robert Stevens, Odessa znalazła się w „centrum ożywionej wymiany”, zapoczątkowanej otwarciem żeglugi przez Dardanele i Bosfor19. Hrabia de Lagarde zanotował: „Po pięknych placach, obsadzonych drzewami i poprzecinanych ścieżkami, chodzą Turcy, Grecy, Rosjanie, Anglicy, Żydzi, Ormianie, Francuzi, Mołdawianie, Polacy, Włosi i Niemcy, w większości odziani zgodnie z obyczajem danego narodu i posługujący się różnymi językami”.

Życie miasta zdominowali Włosi, właściciele największych firm handlowych, utrzymujący ścisłe kontakty rodzinne i biznesowe z obszarem śródziemnomorskim; był to swoisty powrót do roli, jaką odgrywali w czasach, gdy Morze Czarne otaczał pierścień genueńskich i weneckich faktorii. Śpiewna włoska mowa stała się odeską lingua franca; rozbrzmiewała na giełdzie towarowej i niosła się z dzielnicy portowej. Tabliczki na domach, kolejna nowinka wprowadzona za rządów Richelieu, podawały nazwy ulic po włosku i po rosyjsku; zwyczaj ten zachował się jeszcze długo po jego odejściu ze stanowiska. W budynku opery z widownią na osiemset osób (wzniesionym według projektu Jeana-François Thomasa de Thomona, jednego z najwybitniejszych budowniczych Sankt Petersburga, zaledwie trzy lata przed wybuchem epidemii dżumy) włoski zespół operowy wystawiał gościnnie standardowy repertuar klasyczny. Zrozumienie libretta ułatwiała dziewiętnastowieczna wersja kinowych napisów: rosyjski aktor streszczał akcję na użytek osób, które z jakiegoś powodu nie znały włoskiego. Nawet wszechobecni odescy wozacy i sprzedający swój towar w mieście ukraińscy chłopi, tak zwani czumacy, przyłączali się do refrenu La donna e mobile, kiedy akurat nie wyśpiewywali własnych kupletów, wysławiających rozkosze miasta po długiej wędrówce szlakami poganiaczy bydła:

 

Jadę do Odessy,

Bo w Odessie człowiek może pożyć,

Nie dźwigając worków zboża,

Nie tyrając dla pana,

Nie płacąc pogłównego,

Nie wlokąc się za pługiem […]

Teraz to mnie zwą panem!

 

Richelieu zrezygnował z dalszego zarządzania Odessą w chłodny wrześniowy poniedziałek 1814 roku. Jego odejście wywołało w mieście duże poruszenie; zwolennicy księcia biegli za jego powozem przez zatłoczone pojazdami ulice. Podobno wyjechał tylko z jednym skórzanym sakwojażem mieszczącym kilka zmian bielizny. W odróżnieniu od innych cesarskich administratorów wyrobił sobie opinię człowieka skromnego i uczciwego, brzydzącego się wykorzystywaniem stanowiska dla osobistej korzyści. Nie tylko zbudował Odessę, lecz także przeprowadził ją przez pierwszy poważny kryzys.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.