Tokampini
Nie można tego zjawiska nazwać, ale można spróbować je opisać.
Zanotować obrazy, które być może coś wyjaśnią, nakreślą
jakąś prawdę. Te obrazy są wciąż żywe. Będą więc służyć za
ilustracje. Ale – z drugiej strony – po co o tym pisać? Przecież
to takie oczywiste: odmienności zawsze się odpychają,
zawsze pozostanie zatem nierównowaga: rasa ponad rasę, kolor
skóry ponad kolor skóry. Kolor jest jednak zbyt banalnym
kryterium. Jest widoczny, nachalny, wyróżniający, stosowany
jako przymiotnik staje się natychmiast obraźliwym epitetem.
Trzeba zatem oprzeć się na innym podziale: mentalność ponad
mentalność. Tu właśnie zaczyna się wszystko. Są więc
oni – Aborygeni – i jest ostrze cywilizacji. Cywilizacja do
nich przyszła i muszą z nią dzielić ziemię. Miasta białych są
rozłożone na wzgórzach, są w żyznych i cienistych dolinach,
w miejscach, gdzie dobrze być, żeby przetrwać w nieprzychylnym
klimacie. Żeby trwać, błyszczeć w środku nocy rozedrganymi
światłami, pasami autostrad, samochodami, które po
nich pędzą i układają się w podłużne czerwone linie powstałe
od tylnych świateł. Linie jak pręgi, jak blizny. W ten sposób
my mamy miasta, oni mają za to Nicość – spalone słońcem
pustkowia. I jest coś jeszcze: trwająca od dziesięcioleci nieudana
próba przeniknięcia tej drugiej kultury, oswojenia jej.
I to jest już cała historia.
Aborygeni są jak dzieci. Jak porzucone i bezprizorne skurwysyny,
które w mieście rzucą w ciebie butelką za nic – tak
dla echa rozbijanego szkła, dla deszczu okruchów, żeby zaraz
potem uciec i czatować w ruinach, w które zamienili swoje
dzielnice. Śmierdzą i przechodzą grupami jak ciemny, ale silny
gatunek budzący jednocześnie strach i politowanie. Zostaw
przed domem w ogrodzie rower, a pod osłoną nocy oni go
ukradną. Idź w Sydney przez dzielnicę Redfern wieczorem.
Idź na stację kolejki wzdłuż ścian, na których wymalowany
jest kolor ich gniewu i rewolucji – aborygeńskie flagi: poziomy
pas czerwony i wyżej czarny, z żółtym kołem pośrodku. Te
flagi na ścianach są wielkie jak domy, flagi o fakturze muru,
idź tamtędy, a wynurzą się jak drapieżniki. Nagle i z ciemności.
Pobicie, gwałt, rubryki policyjne. Ludzie w Sydney boją
się tej zwierzęcej, tej dzikiej… no, jak to powiedzieć… wiesz…
oni są po prostu inni, jacyś tacy straszni… musiałbyś tu dłużej
pomieszkać.
Są jak dzieci. Zepsute, ogłupiałe kolorową okładką świata,
który nastał, osadzone nakazem w maleńkiej wsi, community,
kontrolowanej przez lokalną policję. Czasem mieszkają w jednym
wskazanym obszarze miasta, w dzielnicy takiej właśnie
jak Redfern w Sydney. Tworzą tam swoje własne zaklęte rewiry.
Zaprzeczają tym samym otaczającemu ich miastu, błyszczącym
wieżom jego city, wesołemu tłumowi mieszkańców.
Domy Aborygenów w Redfern wyglądają jak po powstaniu:
okna wybite, czarne wnęki i rozpadliny w murach powiewają
strzępami gazet, zaparkowane samochody to kupa rdzy, domino
z blachy porzucone na chodnikach. I jeszcze ogniska,
i slalom pijanych mieszkańców tego getta. Ktoś gra w nogę,
ktoś krzyczy, wołanie metalicznym echem odbija się od wymalowanych
gniewem ścian. Miasto tak naprawdę tu nie istnieje.
Tu istnieje coś po mieście, równość rzeczy zrównanych
z ziemią.
Ale to tylko jedna dzielnica. Szedłem tamtędy i byłem sztywny,
nerwowy, jakbym znajdował się w klatce z drapieżnymi
zwierzętami, zdany na ich łaskę. Wokół panowało milczenie,
może nie zauważyli jeszcze zagubionego białego. Widziałem
ich. Stali przy dymiącym koksowniku, siedzieli na wywleczonych
z głębi domów kanapach, psy leżały na piachu w słońcu.
Kobiety były ciężkie, mężczyźni szczupli, brudni, otumanieni
biedą. Za nimi, za parkiem, w niebo strzelały srebrne race
wież city i niemożliwe wydawało się, że to, co się dzieje na
pierwszym planie, rozgrywa się w centrum pięknego miasta.
Ich wygląd, ten wszędobylski bałagan, przypominał wsie centralnej
Australii. Szedłem przez Redfern i powtarzałem sobie:
„To nie dla was dom, to nie dla was miejsce, trzewia lśniącego
miasta wciągają, trzeba uciekać, uciekać, ale nie ma dokąd”.
Raz w Alice Springs siedziałem pod sklepem, taką australijską
Biedronką dla najbiedniejszych, siedziałem na ziemi,
zmęczony upałem, który rankiem topił szron po nocy. Wtedy
przyszli oni. Szli grupą, zawsze chodzą grupą, samotnie się
boją. Dwóch mężczyzn i kobiety. One miały twarze napięte
jak bombki choinkowe, alkohol już miał w nich wybuchać,
oczy jak szparki, patrzyły po ziemi za petami i szurały bosymi
nogami twardymi jak guma. Ubrane były w suknie w kwiaty
i dziury.
– Widziałam cię, jak spałeś na wzgórzu dwa dni temu
w środku słońca. Tam gdzie kolej jedzie.
– Nie spałem na wzgórzu. Dwa dni temu byłem na północy.
– Mnie nie oszukasz. Widziałam cię tam na wzgórzu. Spałeś
w słońcu. Przyjdź dzisiaj do nas, będziemy świętować. Zapytaj
o Marg, tak mam na imię. Będziemy wszyscy tańczyli.
– Zobaczę.
Wiem, gdzie mieszkają. Na południowym krańcu miasta,
tam gdzie rozpękła się góra i w ciasną szparę pomiędzy jej
grzbietami wpada autostrada wylotowa z Alice Springs biegnąca
na południe i tory transkontynentalnego „Ghan”. I rzeka
Todd, sucha jak śmierć na rycinach, a w zasadzie tylko jej łono,
bo ta rzeka jest zupełnie wyschnięta, a na jej dnie robi się co
jakiś czas regaty. Bieganie z łodziami na ramieniu. By zabawić
mieszkańców Alice zmęczonych słońcem, piaskiem i codziennymi
drobnostkami.
Jest tam, po drugiej stronie góry, w jej cieniu, osiedle aborygeńskie.
Baraki z blachy falistej, porwane druciane siatki,
niesione wiatrem gazety, śmieci na dróżkach, dróżki między
śmieciami, widma w dresach przemieszczające się w celu zakończenia
dnia, bez celu.
Reszta grupy wróciła po Marg, która szła ostatnia.
– Masz papierosa? – Stary w koszuli flanelowej, w kocu
narzuconym na ramiona, z twarzą zrytą wiekiem i siwym
zarostem.
Unoszę głowę i widzę za nimi światło słońca, i są teraz jak
posągi z Wyspy Wielkanocnej, zwaliste, nieruchome kontury,
każdy patrzący w inną część świata.
– Nie palę.
– Dlaczego siedzisz na ziemi?
– Nie ma ławek.
– Nie ma ławek, żebyśmy nie siadali przed sklepem. Jak
masz na imię?
Podnoszę się i otrzepuję. Mówię mu moje imię.
– A ja jestem Victor. – Dłoń ma suchą i miękką. – Pochodzę
z północnego Alice.
I teraz jak zombi powoli schodzą się do mnie, kołysząc się,
chcą podejść jak najbliżej, do tej życzliwości niezwykłej, że
ktoś ich zauważył, że rozmawiał. Idą więc, kobiety i mężczyźni,
marsz gwiaździsty po placu zastawionym samochodami i wózkami
sklepowymi, i każdy, kolejno, uroczyście wymawia swoje
imię, i jeszcze dodaje, skąd pochodzi. Niektórzy zaznaczają,
jak w zeznaniu podatkowym, imię ojca i skąd ojciec pochodzi
i są teraz jak dzieci, nagle szczere, niczym niezniszczone, pozbawione
jakiegokolwiek wyrachowania i cynizmu. I ich oczy.
Jak czarne kamienie, które kiedyś zaścielały ziemię, świecące
siłą prostą i przejmującą. I to spotkanie trwa chwilę, bo potem
odchodzą, a wieczorem znów się upiją, znowu udręczeni
gwarem miasta, nachlani będą się szarpać gdzieś w parkach,
znów patrole policyjne będą szperać po krzakach reflektorami,
a kobieta z recepcji kampu, na którym się zatrzymałem, będzie
powtarzać, że w centralnej Australii trzeba uważać tylko
na Aborygenów i zawsze mieć wodę w butelce. Ale te dzieci
w nich są nadal. Wciąż schowane pod maską oporu ukutą na
powitanie.
Wieje w Alice Springs. Wieje poziomo i pionowo, gęstym
wiatrem przed południem i lekkim, mroźnym oddechem
przed wieczorem. W nocy szron osiada, żeby bladym rankiem
pękała rana wschodu i w tej ranie ukazywała się plama
dnia. Biała, matowobiała z żółtym rdzeniem słońca. I już po
godzinie faluje nad horyzontem śmiertelna kula, już trzeba
się chować, chronić oczy, szron schodzi, znika i dzień robi się
gorący. To w końcu pustynia. Potrafię sobie wyobrazić, jak ten
wiatr musi ścigać się po płaskim. Pojedyncze góry na pustkowiu,
wielka równina. Tylko te krzaki, w których nic nie ma,
krzaki leniwych eukaliptusów rozciągające się aż po krańce
widzialnego świata. Ten kawałek ziemi wyłoniony z morza,
ten kontynent, oprócz żyznej linii brzegu, to na przemian
busz i pustynia, równiny usiane kamieniem i kępkami traw
wyglądających jak zmarłe jeże. Nadepnij je, a twoja noga zostanie
przebita na wylot, przez palce wyjdą igły.
Wiatr wieje więc ponad płaskim i wpada pomiędzy domy
i ulice Alice ustawione jak makiety z westernów, bo na ich
końcach widać horyzont, a przecież w każdym filmie tak jest.
Wiatr wpada i rozchodzi się po kościach. Gdzieś znika. Potem
pojawia się dalej, gdzieś za miastem, by znów wzbijać tumany,
bałwany, by bić w oczy swoją iglastą, sypką wesołością, od
której pękają wysuszone usta. Trzeba zostać w Alice Springs
dłużej, aby przyzwyczaić się do tej anomalii, która każe sile
natury wtłaczać się pomiędzy domy i skręcać w ulice. Wiatr
szarpie miastem, ale nic mu nie zrobi. Miasto jest silniejsze.
Ziemia oddycha wokół miasta, miasto jest na niej sztucznym
pieprzykiem, drobnym znamieniem na jej ciele. Ziemia unosi
się lekko i opada, a miasto z nią. Postawione na pustyni, jest
samotne, lecz zdeterminowane. Woda w rzece umarła, ale
i to mu nie przeszkadza. Teraz jest tutaj nowe, przyszło nowe,
10 11
nie wyniesiemy się stąd. A przecież kiedyś tu miasta nie było,
niczego tu nie było albo – jak mówią Aborygeni – tu była
ich ziemia pełna znaczeń i niewidzialnych ścieżek. Ziemia,
wszystkie fragmenty krajobrazu były przesycone sacrum i niosły
przekaz o Czasie Snu. Ziemia była święta. Była łącznikiem
pomiędzy ludźmi a zmarłymi. Ale większość Aborygenów już
nie umie powiedzieć, na czym polega świętość tych kamieni,
kurzu, skalistych rozpadlin, na czym polega ich własne prawo
do tej ziemi. Nic nie mówią, być może pamiętają jeszcze, lecz
nie przekładają tego na język mówiony, bo nikt z nowo przybyłych,
białych, tego nie zrozumie.
Zaobserwowane i znamienne: oni tylko rejestrują powstały
problem i egzystują z nim. Jest problem, więc trzeba z nim
żyć. Żadnej próby naprawy świata, żadnego sprzeciwu. Biegły
operator skalpela jakimś cudem usunął z tego zbiorowego
ciała niewielki narząd, komórkę, kulkę metalową, która kazała
golemowi działać. Ten operator usunął im nerw sprzeciwu.
„Jest jeszcze jutro” – powtarzają. Można nimi sterować jak
nakręcanymi zabawkami. Kluczyk do nich to obietnice, karty
bankomatowe, z których mogą co tydzień pobierać pieniądze,
odosobnienie w buszu, wsie ukryte przed spojrzeniem. Tylko
żeby się nie pojawiali – brzmi zbiorowa modlitwa białego
społeczeństwa. Tylko żeby siedzieli tam, gdzie siedzą, w swoich
dzielnicach, w swoich wsiach, na odludziu i w milczeniu.
W swoich dramatach, rozróbach, biedzie pomimo pieniędzy
z zapomogi socjalnej. Kogo to obchodzi, co dzieje się w tych
małych społecznościach ogarniętych potrzebą picia, palenia,
oglądania telewizji i kupowania każdego kolorowego banału,
który można znaleźć w marketach Woolworths? Czekolada,
napoje gazowane, pączki, chrupki. Postaw je na stole i patrz
na nie aż do zmęczenia, aż do zrzygania i wtedy pojawi się
hologram końca pewnej kultury. To takie proste, to łatwiej
zrozumieć niż Złotą Gałąź Frazera. To opowieść o barwnej
przeszłości, po której chce się umrzeć i obudzić jeszcze raz,
może nawet tuż przed początkiem dziejów. (...)