Koliste jeziora Białorusi

Mateusz Marczewski

Koliste jeziora Białorusi

fragment

Ostatni raz w cuda uwierzyli w 1994 roku.

To był bardzo zły czas. Po upadku ZSRR przyszła bieda, a zaraz za nią przestępczość. Jedno z mińskich przedsiębiorstw taksówkowych w trosce o życie swoich ludzi zaczęło wstawiać pancerne szyby pomiędzy tylną kanapę a fotel kierowcy. Szyby demontowali jednak sami taksówkarze. Nie byli w stanie łapać pasażerów, którzy uciekali bez płacenia zaraz po ukończeniu kursu. Potem zmieniono zasady przewozów: trzeba było płacić przed rozpoczęciem jazdy, ustaliwszy najpierw wartość kursu. Pomysłodawcami tego systemu byli sami taksówkarze, zmęczeni gonieniem pasażerów, a zgodziły się na niego władze Mińska.

Wtedy pojawił się kandydat na prezydenta, który obiecywał, że wyciągnie kraj z ruiny. Ludzie go poparli. Nawet oskarżenie o kradzież nie zepsuło jego dobrej prasy. Sprawa była niejasna – pewna stewardesa tuż przed wyborami poszła do białoruskiej telewizji i oświadczyła, że Aleksander Łukaszenka okradł ją z cukierków, suszarki do włosów i aparatu do masażu. Miało się to zdarzyć dwa lata wcześniej. Białoruska delegacja wracała właśnie samolotem z Pekinu do Mińska. Czterdzieści minut przed lądowaniem stewardesa zauważyła, że reklamówka, w której wiozła upominki, została opróżniona. Ochrona przeszukała samolot. Podobne rzeczy znaleziono w bagażu Łukaszenki. Dlaczego kobieta zgłosiła się do telewizji dwa lata po kradzieży? Chciała opowiedzieć o wydarzeniu w trosce o przyszłość kraju.

Według Łukaszenki po wygranych wyborach miało  być tak: przestępczość zorganizowana zniknie, a skorumpowani urzędnicy pójdą siedzieć. Jeszcze jako szef parlamentarnej komisji do zwalczania korupcji przysiągł, że wypleni z życia mafię, która jak mówił: „niczym żarłoczna ośmiornica obejmuje swymi mackami wszystkie organy państwowe”. Działał. Wszystkim politykom sprawującym ważniejsze funkcje postawił zarzuty korupcji, w tym także Stanisłauowi Szuszkiewiczowi, przewodniczącemu Rady Najwyższej Republiki Białorusi. No i ten zamach: kiedy jeszcze był kandydatem, próbowano go zabić. Nieznani sprawcy ostrzelali mercedesa, którym wracał z Witebska. Incydent zgłoszono dziewięć godzin po zdarzeniu, w drzwiach auta faktycznie był ślad po kuli. Prokuratura uznała jednak sprawę za sfingowaną: analiza balistyczna wykazała, że strzał oddano z bliska – mniej więcej z jednego metra. Zdarzenia do dziś nie udało się wyjaśnić, ale dzięki niemu wizerunek Łukaszenki walczącego na śmierć i życie z mafią i korupcją tylko się umocnił. No i Łukaszenka wygrał wybory prezydenckie w 1994 roku.

W pierwszym noworocznym orędziu, podsumowując swoje działania, stwierdził, że udało mu się położyć podwaliny pod ciepły, przytulny i szczęśliwy dla wszystkich białoruski dom. Parę dni później, w styczniu 1995 roku, w Mińsku wysiadło ogrzewanie. Temperatura spadła do minus dwudziestu stopni, pojawiły się problemy z usunięciem awarii. W pewną niedzielę prezydent odwiedzał zwykłych mieszkańców i własnoręcznie sprawdzał temperaturę kaloryferów.

Ale potem, wiadomo, było coraz gorzej.

 

Uładzimir wyłącza telewizor, drze palcami kawałki wędzonego węgorza. Zagryza czarnym chlebem smażonym na oleju.

– Ludzie wierzyli – mówi do mnie.

W miejscowości Uładzimira ponad domami wznoszą się ruiny kościoła. Zwaliste, bez dachu, z odpadającymi tynkami. Drzwi zabite deskami szalunkowymi. Sprawiają wrażenie zbyt ciężkich na miasteczko i jego jasne ulice. Powojenne budynki są małe, czyste i odmalowane. W sklepie fotograficznym można kupić rolki przeterminowanych filmów. Na poczcie w ciszy słychać tylko strażnika pod bronią pociągającego dużymi łykami herbatę. W gablocie leży znaczek okolicznościowy wychwalający miłość z Azerbejdżanem. Znaczek prezentuje miński Pałac Republiki i azerski parlament. Gmachy są jak bracia: oba monumentalne i surowe. W sklepie spożywczym mnóstwo konserw rybnych oraz figi i orzeszki importowane z Azerbejdżanu: rzeczywistość potwierdza to, co na znaczku.

Reszta miasteczka wieje nudą. Samochodu nie trzeba zamykać, krawężniki odmalowane po ostatnim święcie państwowym. Gazik milicjantów podskakuje na popękanym asfalcie.

Wydaje się, że czas stoi w miejscu. Po latach gospodarki centralnie sterowanej pozostały porzucone w szczerym polu resztki kołchozów. Opuszczone obiekty wyglądają jak opuszczone kościoły. Można po nich spacerować, robić zdjęcia, pytać o nie, ale i tak nie dostanie się żadnej odpowiedzi. Ludzie mówią: elewatory kiedyś należały do państwowego gospodarstwa, przyległy pałac do wielkiej i bogatej rodziny. Nie mogą sobie jednak przypomnieć nazwiska tego rodu, bo po co?

Uładzimir koniecznie chce mi pokazać szkołę muzyczną, w której pracuje. Przed wejściem do jej gmachu kobiety w pomarańczowych kamizelkach zamiatają chodnik, w pustych korytarzach lśnią wypastowane podłogi. W głównym holu na ścianie wisi flaga i godło państwa.

Mały gabinet mieści ledwie dwa krzesła: dla niego i ucznia. Na półkach kilka akordeonów, przez miodowe zasłony wpada ciepłe żółte światło. Uładzimir wchodzi do pokoiku z takim namaszczeniem, że wydaje się, że zaraz się przeżegna. Bierze instrument, pochyla się, palce zaczynają biegać po klawiszach.

Kilka dni temu przyszła wiadomość, że zespół folklorystyczny, w którym gra, zostanie rozwiązany. Skończą się wyjazdy na festiwale. Nie dawały jakichś szczególnych korzyści, raczej przyjemność wspólnego muzykowania dla ludzi. Nawet nie wiadomo, skąd taka decyzja i kto ją wydał. W gabinetach „na górze”, jak mówi Uładzimir, uznano, że zespół należy zamknąć. Oczywiście znaleźli się tacy, którzy wykorzystując sytuację, zdecydowali się działać na nowych, narzuconych z góry zasadach. On się wycofał, machnął ręką. Trudno, będzie spędzał więcej czasu w domu. Dom jest przytulny, nie za duży, zapełniony bibelotami. W kącie gra cicho telewizor. Za oknem spokój. Można tak w nieskończoność przemieszczać się między pokojami. Uładzimir traci wzrok; kiedyś, kiedy zapadnie ciemność, mieszkanie będzie jego schronieniem. Nawet wąska klatka schodowa lana z betonu stanie się problemem. Widać, że robili ją ludzie bez doświadczenia: beton równano rękami. Ale zdobienia pomalowano na niebiesko jak tradycyjne domki wiejskie, które można oglądać w rządowych ulotkach o nienaruszonym pięknie kraju. Błękit to ponoć kolor szczęścia. Przed blokiem rozciągają się ogródki działkowe. Przedmieścia z niskimi domami niezauważalnie przechodzą w pola, kombajny wznoszą pył, wieczorem w tym miejscu będzie ściernisko. Łatwo sobie wyobrazić resztę życia Uładzimira.

W szkole, w pustej sali przypominającej pomieszczenie do baletu, spotykamy nauczycielkę śpiewu, która od lat zbiera stare piosenki ludowe i uczy dzieci zapomnianych melodii. Uładzimir prosi ją, żeby coś zaśpiewała.

– Najlepiej jakąś starą pieśń, znasz przecież takich mnóstwo.

Ona zaczyna szukać w swoim zeszycie, głośno przy tym oddychając: jej płuca świszczą. Może to przez nadwagę.  W końcu znajduje kartkę, wstaje i wychodzi na środek sali. Intonuje posępną melodię, która zupełnie nie pasuje do wnętrza z lustrami, słońca za oknem i poruszanych przez wiatr zasłon. Śpiewa z charakterystycznym ludowym zaśpiewem. Kołysze się przy tym, kilka razy gubiąc rytm.

– To stara piosenka ludowa o matce, która pochowała córkę – mówi mi Uładzimir.

– Innej nie mogła wybrać? Dlaczego taka smutna? – pytam.

Uładzimir tylko się uśmiecha.

Za oknem słychać szuranie wiader. Kobiety zamiatające chodnik przesuwają się kawałek po kawałku.

 

Stary, osiemdziesięcioletni murarz, zapytany, co najbardziej pamięta ze swojego dzieciństwa, mówi, nie przestając murować ściany, z którą walczy od dwóch dni, że matkę. Uratowała ich dom. To było w 1944 roku. Jak opowiada, Niemcy uciekali na zachód, a Sowieci, którzy już zdobyli zrujnowany Mińsk, ostrzeliwali ich z katiusz. Kolumna niemieckich transporterów, czołgów i samochodów wypełnionych piechotą zatrzymała się pośrodku wsi. Nie mogli jechać dalej: gdzieś z przodu trafiono w kilka maszyn. Wybuchła panika. Czołgiści, widząc, co się dzieje, robili zwrot w miejscu i ruszali, taranując budynki. Kilku czołgom się udało: potem pędziły polami, wioząc na sobie całe słomiane strzechy. Reszta, wystawiona na sowiecki ogień, była bombardowana dniem i nocą. Duma Niemców gdzieś się ulotniła. Jeszcze kilka dni temu wysiadali ze swoich maszyn i chodzili po domach, uprzejmi, w czystych mundurach, tak jakby wycofywanie się było tylko elementem strategii, a nie porażką. Kupowali warzywa, płacili z uśmiechem. Ziemniaków nie chcieli. Mieli swoje: w proszku.

– Pozostały po nich stalowe wraki straszące wieś do lat pięćdziesiątych – mówi murarz i wraca do pracy, poprawiając znoszoną marynarkę. Przybudówka domu wykonana z pustaków ma wstawione okna, ale podłogi jeszcze nie wylano. Na mokrej ziemi poukładał więc cegły, na nich położył deskę. Wlazł na to prowizoryczne rusztowanie i pracuje. Nie śpieszy się: nie chodzi przecież o pracę, ale o poczucie, że ktoś potrzebuje twoich umiejętności. Właściciel domu śledzi każdy jego ruch.

Murarz opowiada dalej: od sowieckiego ostrzału niebo zasnuło się dymem. Mieszkańcy uciekli do lasu, spędzili tam dwa tygodnie, jedząc chleb, słoninę i jagody. Spali w rozpadlinach, pod kołdrami zabranymi z domów. Sowieci co pewien czas wystrzeliwali racę świetlną. Jej jasne, zimne światło zastygało w ciemności i tak trwało. Raca była jak gwiazda na czarnym niebie.

Kiedy w przerwie w murowaniu je zupę ziemniaczaną z kawałkami kiełbasy, przypomina sobie jeszcze jedno. Jego matka nie mogła wytrzymać w lesie, bardzo martwiła się o dom. Chodziła na skraj, tam gdzie zaczynała się łąka. Stamtąd widać było płonące zabudowania, ich dom jeszcze stał. Potwierdzali to ludzie, którzy wracali między drzewa. Postanowiła iść, wzięła ze sobą gromnicę i – jak mówi – chleb świętej Agaty, zwykły bochenek, nad którym się pomodlono. Nie było jej kilka dni. Kiedy ostrzał ustał, ludzie wrócili między domy. Z płaczem chodzili po swojej wsi, której nie mogli poznać. Żelastwo na drodze, cisza, dym, dopalające się zgliszcza. I ona. Nieprzytomna, z woskową cerą, poruszająca się z trudem, szepcąca modlitwy. Z chlebem i świecą chodziła wokół domu, błagając wszystkie moce świata, żeby ten kawałek rzeczywistości przetrwał, żeby miała gdzie wrócić z dziećmi.

I dom przetrwał. Tak mówi osiemdziesięcioletni starzec stojący w kącie remontowanego pokoju, na desce wspartej na trzech cegłach. Ludowy święty, żywa figurka umieszczona w pięknym kącie: narożniku, w którym zwykle wiesza się u prawosławnych ikony.

Bo przecież, jeśli się widzi cuda, człowiekiem już się nie jest.

 

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.