Jan Sehn

Tropiciel nazistów

Na wąskiej ulicy Senackiej jest tego poranka wyjątkowo tłoczno. „Za chwilę rozpocznie się rozprawa sensacyjna dla mieszkańców Krakowa i całej Polski, a zarazem sprawa o znaczeniu historycznym i wywołująca oddźwięk w międzynarodowej opinii publicznej”  – czytamy w książce Zbrodniarze hitlerowscy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. Jest czwartek, 17 czerwca 1948 roku. Pod eskortą strażników do gmachu Sądu Okręgowego wchodzi Josef Bühler, za okupacji szef tak zwanego rządu Generalnego Gubernatorstwa, zastępca generalnego gubernatora Hansa Franka. „Wygląd zewnętrzny – ocenia autor relacji – nie sprawia groźnego lub ujemnego wrażenia. Oto niestary człowiek, lekko otyły, o nic niemówiących rysach niemieckiego urzędnika, zachowujący się spokojnie i umiarkowanie, grzecznie w stosunku do straży i otoczenia”.

W przerwach, gdy sędziowie opuszczają salę rozpraw, oskarżony pracowicie przegląda materiał dowodowy, by jak najlepiej przygotować się do obrony. Prócz zeznań świadków i własnych wyjaśnień znajduje wiele dokumentów wytworzonych przez niemiecką administrację okupacyjną. Obszerne akta – sto trzydzieści dziewięć tomów, liczących ponad trzydzieści trzy tysiące stron – niespełna miesiąc wcześniej przekazał prokuraturze sędzia śledczy Jan Sehn.

Wiesbaden, kwiecień 1946 roku. Sehn wypełnia wniosek ekstradycyjny w sprawie Bühlera. „Poszukiwany za systematyczny terroryzm, mordowanie i deportacje obywateli polskich do obozów koncentracyjnych”  – podaje w uzasadnieniu. Były szef rządu Generalnego Gubernatorstwa już od prawie roku jest przetrzymywany przez Amerykanów; zeznaje jako świadek przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze. Później, także w Niemczech, przesłuchują go prokuratorzy Jerzy Sawicki i Stefan Kurowski. Do Polski trafia w maju.

Niespełna rok później, 4 marca 1947 roku, dochodzenia w sprawie Bühlera i byłego gubernatora krakowskiego Curta von Burgsdorffa przejmuje Sehn. Przewiduje, że potrwają około dziewięciu miesięcy, ostatecznie jednak na naradzie z udziałem ministra sprawiedliwości zapada decyzja, że krakowska Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w całości poświęci się teraz przygotowaniu procesu załogi Auschwitz. Byłym zastępcą Franka krakowski prawnik może się ponownie zająć dopiero jesienią 1947 roku. „Sprawa ta – pisze do prokuratury Najwyższego Trybunału Narodowego – […] może być ujęta i opracowana albo jako sprawa przestępcy Bühlera, albo też jako sprawa systemu, którego członem było Generalne Gubernatorstwo” . Sehn skłania się ku drugiemu wariantowi, czyli wciągnięciu „Generalnego Gubernatorstwa w orbitę generalnego planu niszczycielskiego centrali berlińskiej”. Chce, by proces dał szeroki obraz zbrodni Rzeszy. Sięgając po materiały Generalnego Planu Wschodniego, ma zamiar wykazać, że dalekosiężnym „celem polityki niemieckiej było wymordowanie narodów słowiańskich” . Planuje przedstawić Generalne Gubernatorstwo jako twór tymczasowy – „rezerwuar sił roboczych oraz teren eksploatacji surowcowej na czas wojny” – oraz dowieść, że praktyka rządów niemieckich na tych ziemiach obejmowała zarówno „metody eksterminacji bezpośredniej (Żydzi, inteligencja)”, jak i pośredniej, przejawiającej się w polityce gospodarczej, kulturalnej i społecznej okupanta. Zdaniem śledczego Bühler był świadomy celów oraz skutków tych zbrodniczych działań. O tym pierwszym ma świadczyć chociażby jego udział w konferencji w Wannsee z 20 stycznia 1942 roku, „odbytej […] dla omówienia ostatecznej likwidacji sprawy żydowskiej”. Dowodem na to drugie mają być „przedkładane mu sprawozdania okresowe”.

Na różnych etapach dochodzenia pojawiają się pomysły, by Bühlera sądzić razem z Burgsdorffem, a nawet w ramach większego procesu katów Krakowa. Tymczasem Sehn podkreśla, że rola Bühlera „jako czołowego reprezentanta i wykonawcy polityki III Rzeszy na podbitych ziemiach polskich […] uwydatni się […] szczególnie wyraźnie, gdy będzie on jedynym oskarżonym w procesie” .

Ta koncepcja w zasadzie zostaje zaakceptowana. Prokurator Kurowski życzy sobie, „aby proces Bühlera stał się procesem administracji niemieckiej w Polsce” i zarazem dowiódł zgodności „pomiędzy polityką nakreśloną w centrum w Berlinie a praktyką stosowaną na miejscu w kraju”. I nakazuje: „Postępowanie dowodowe należy oprzeć przede wszystkim na materiale dokumentarnym, świadkom wyznaczając jedynie rolę pomocniczą – dla zilustrowania pewnych epizodów” .

Zgodnie z tymi wytycznymi Sehn gromadzi przede wszystkim rozmaite dokumenty z okresu okupacji. Prócz dziennika Franka, który udało się przywieźć z Norymbergi, są to chociażby inne dzienniki urzędowe i sprawozdania władz Generalnego Gubernatorstwa, wycinki z gazety „Krakauer Zeitung” oraz materiały Rady Głównej Opiekuńczej organizującej pomoc społeczną. W poszukiwaniu dalszych dowodów szef krakowskiej komisji rozsyła pisma do Instytutu Pamięci Narodowej, Polskiego Związku Zachodniego, Ministerstwa Kultury i Sztuki, urzędów wojewódzkich, prokuratury oraz wielu innych instytucji, w tym Żydowskiego Instytutu Naukowego (YIVO) w Nowym Jorku. Sędziego interesuje niemal każdy drobiazg, nawet to, w jakiej ilości w okupowanym Krakowie produkowano niemiecką wódkę Tatrafeuer i „dla kogo ona była przeznaczona, czy wyłącznie dla Niemców, czy też dla ludności polskiej”.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.