Ja łebków nie dawałem

Procesy przed Żydowskim Sądem Społecznym

Jeszcze w lutym 1945 roku do Urzędu Bezpieczeństwa w Krakowie spływają donosy na wojenną działalność Michała Weicherta, kierownika żydowskich organizacji pomocowych z czasów wojny. Lista zarzutów: pomoc, którą otrzymywał od zagranicznych organizacji charytatywnych dla Żydów w obozach, trafiała do szpitali niemieckich; okłamywał te organizacje, że żadnej Zagłady nie ma; przyjaźnił się z Niemcami; cieszył się przywilejami i chodził po Krakowie bez opaski z gwiazdą Dawida. Wśród zarzutów są również łatwo weryfikowalne bzdury: jeden z donosicieli pisze, że Weichert uciekł do Krakowa przed powstaniem w getcie. Tymczasem znalazł się on w Krakowie ponad dwa lata wcześniej.

„Był w najlepszej komitywie i bratał się z gestapowcami, w szczególności z komendantem obozu koncentracyjnego w Płaszowie, słynnym masowym mordercą Göthem, oraz szefem policji żydowskiej w obozie, Hilowiczem” – pisze anonimowa osoba do władz.

To poważne oskarżenia o kolaborację z okupantem. 6 marca funkcjonariusze UB przeprowadzają w krakowskim mieszkaniu Weicherta przy ulicy Świętej Gertrudy 23 rewizję, a następnie go zatrzymują. Spod Wawelu trafia on do aresztu w siedzibie UB przy placu Inwalidów. Nie zabiera ze sobą niczego – spodziewa się, że zostanie przesłuchany i jeszcze tego samego dnia wróci do domu. Nie ma pojęcia, że za dorożką, którą go wieziono, cały czas biegł jego syn Józef. Dzięki temu rodzina wiedziała, dokąd go zabrano. Żona i syn codziennie próbowali się z nim skontaktować. W pierwszych kilku tygodniach bez skutku.

Piwnice niedawno przerobione na areszt urągają wszelkim standardom humanitarnym. Weicherta zamknięto w niewielkiej celi razem z dwudziestoma innymi osobami. Jest tam jedynym Żydem. (…)

7 kwietnia 1945 Weichert zostaje w końcu formalnie aresztowany na podstawie dekretu sierpniowego, chociaż od ponad miesiąca siedzi w zamknięciu. Trafia do innego przeludnionego aresztu, stamtąd zaś do izby szpitalnej w tym areszcie. Po niej kolejny areszt. W celi ma wiele czasu na rozmyślania. Nie może spać, gdy wspomina bliskie osoby, które zostały zamordowane.

30 kwietnia – pierwsze przesłuchanie. Przesłuchujący też jest Żydem. Nazywa się Władysław Heller i pracuje dla Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Szybko się okazuje, że wspólny los ocaleńców w niczym zatrzymanemu nie pomoże. Heller pyta Weicherta o tak zwane akcje w Krakowie i Warszawie, czyli masowe wywózki Żydów z tych miast do obozów śmierci. Przesłuchiwany czuje się coraz bardziej i bardziej zdezorientowany. Na koniec dowiaduje się, o co jest oskarżony. O to mianowicie, że z przydzielonej zagranicznej pomocy wziął dla siebie dziesięć procent zamiast ustalonych dwóch procent. Poza tym swoją działalnością wywoływał za granicą wrażenie, że Żydzi w Generalnym Gubernatorstwie nie są mordowani. Weichert czuje się dotknięty i skołowany. Dziesięć procent? Zamiast ustalonych dwóch? Co za nonsens! Przecież niczego dla siebie nie brał! Chciał ratować ludziom życie, a skończył w wilgotnej celi z oskarżonymi o prawdziwe zbrodnie. Nie rozumie całej sytuacji, nie wie, co robić.

W maju jego żona pisze do prokuratora sądu specjalnego: „Nie znam wytoczonych przeciwko mężowi memu zarzutów, które spowodowały zatrzymanie. Sądzę wszakże, że nie są obojętne działalność i życie posądzonego, dlatego pozwalam sobie prosić prowadzące sprawę Władze o przesłuchanie świadków obeznanych z jego działalnością społeczną, jawną i konspiracyjną, i w ogóle przeszłością. Świadkowie ci stwierdzą, że mąż mój położył, zwłaszcza w okresie okupacji niemieckiej, wielkie zasługi dla ludności”.

Na liście ponad dwadzieścia osób, w tym dyrektor generalny polskiej organizacji charytatywnej – Rady Głównej Opiekuńczej – Edmund Seyfried i właściciel apteki w getcie krakowskim Tadeusz Pankiewicz. Kilka osób z listy mogło powiedzieć coś dobrego o działalności Weicherta w trakcie wojny. Natomiast zeznania Seyfrieda bardzo Franciszkę Weichert rozczarują. Chociaż zachowywała spokojny ton w listach do władz, musiała być przerażona. Nie miała pojęcia, co może stać się z jej mężem.

W tym samym miesiącu Weichert siedzi w małej celi z dwunastką innych skazanych w więzieniu przy ulicy Senackiej. Osadzeni nie otrzymują gazet. O postępach na froncie dowiadują się zawsze kilka dni później z wycinków, w które owinięte są paczki z żywnością od rodziny. 9 maja w całym mieście słychać dźwięk, którego nie można pomylić z żadnym innym – to dzwon Zygmunt oznajmia całemu Krakowowi, że wojna się skończyła. Weichert nie tak wyobrażał sobie ten dzień.

A już na pewno nie wyobrażał sobie, że w tym samym miesiącu, w którym skończy się wojna, zostanie zmuszony do noszenia ubrania naznaczonego literą V, oznaczającą folksdojcza. Stało się tak w kolejnym więzieniu, przy ulicy Wielickiej, gdzie w czterdziestoosobowej celi znajduje się tylko jedno okno. Weichert czuje się upokorzony. Niewiele pomaga mu to, że krakowscy Żydzi przychodzą do tego okna, aby podziękować mu za pomoc.

„Wystawali na ulicy, zaglądali przez okno i mnie pozdrawiali. Byli wśród nich tacy, których widziałem pierwszy raz. Niektórzy przychodzili z dziećmi, które zostały uratowane dzięki mojej pomocy. Jedni pozdrawiali w milczeniu, inni wykrzykiwali słowa albo imiona ocalałych, którzy nie wrócili do Krakowa. W pośpiechu donoszono o tym do władz więziennych i otrzymałem stanowcze ostrzeżenie. Ale co mogłem zrobić?”

Władze więzienia nie zamierzają na takie wizyty zezwalać. Nie znaleziono innego wyjścia niż zabicie okna deskami z obu stron. W celi jest więc teraz nie tylko głośno i ciasno, lecz także ciemno. (…)

By zająć czymś myśli, wspomina swoją pracę przed wojną, swoje sztuki, rozwija stare pomysły. Prawie całe jego dorosłe życie przed 1939 rokiem było poświęcone teatrowi i prawu.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.