Gorsze

Jak nauka pomyliła się co do kobiet

Uważano, że sama obecność kobiet przeszkadza mężczyznom w poważnej pracy intelektualnej. Tradycja męskiego celibatu przeniosła się ze średniowiecznych klasztorów na uniwersytety, gdzie przetrwała do drugiej połowy XIX wieku. Profesorowie nie mogli się żenić. Uniwersytet w Cambridge dopiero w 1947 roku zdecydował się na przyznawanie kobietom stopni naukowych na tych samych zasadach co mężczyznom. Analogicznie kobiety aż do 1945 roku nie mogły studiować na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvarda. Pierwsza z nich złożyła podanie o przyjęcie niemal sto lat wcześniej.

To wcale nie znaczy, że kobiety nie uprawiały nauki. Uprawiały. Wiele z nich miało nawet poważne osiągnięcia. Często jednak musiały to robić niejako poza systemem. Najbardziej znanym przykładem jest Maria Curie [Skłodowska], pierwsza osoba, która otrzymała dwie Nagrody Nobla, a mimo to w 1911 roku ze względu na płeć odmawiano jej członkostwa Francuskiej Akademii Nauk.

Były też inne, mniej znane naukowczynie. Na początku XX wieku amerykańska biolożka Nettie Maria Stevens odegrała decydującą rolę w zidentyfikowaniu chromosomów odpowiedzialnych za płeć, ale historia zignorowała jej wkład w to odkrycie. Gdy w czasie I wojny światowej zgłoszono kandydaturę niemieckiej matematyczki Emmy Noether na stanowisko Wykładowcy Uniwersytetu w Getyndze, jeden z profesorów wysunął następującą obiekcję: „Co pomyślą nasi żołnierze, kiedy po powrocie na uczelnię zobaczą, że mają się uczyć u stóp kobiety?”. Noether przez cztery lata wykładała nieoficjalnie, pod nazwiskiem kolegi, bez pobierania pensji. Po jej śmierci Albert Einstein napisał w „The New York Timesie”, że była „najbardziej twórczym geniuszem matematycznym, jaki się nam objawił, odkąd kobiety zaczęły studiować”.

W latach II wojny światowej na wielu uniwersytetach kobiety mogły już pobierać nauki i wykładać, ale nadal stanowiły tam coś w rodzaju gorszego sortu. W 1944 roku fizyczka Lise Meitner nie dostała Nagrody Nobla za wkład w rozszczepienie jądra atomu. Historia jej życia to lekcja wytrwałości. Gdy Meitner dorastała w Austrii, dziewczęta kończyły edukację w wieku czternastu lat. Meitner rozwijała swoją pasję, pobierając prywatne lekcje. Kiedy wreszcie uzyskała stanowisko badawcze na Uniwersytecie Berlińskim, uczelnia przydzieliła jej ciasne pomieszczenie w piwnicy i nie płaciła pensji. Kobiecie nie wolno było wchodzić na wyższe piętra, gdzie pracowali mężczyźni.

Wiele innych naukowczyń także nie doczekało się zasłużonego uznania. Ogromny wkład Rosalind Franklin w rozszyfrowanie struktury DNA został pominięty niemal całkowitym milczeniem, kiedy już po jej śmierci, w 1962 roku, James Watson, Francis Crick i Maurice Wilkins odbierali Nagrodę Nobla. Jeszcze w 1974 roku Nobel za odkrycie pulsarów przypadł nie astrofizyczce Jocelyn Bell Burnell, która de facto tego dokonała, lecz jej promotorowi, mężczyźnie.

W historii nauki jest mało kobiet nie dlatego, że brakowało im predyspozycji do prowadzenia badań, lecz dlatego, że bardzo długo nie dawano im na to szansy. Nadal borykamy się ze spuścizną męskich elit w nauce, która dopiero niedawno zaczęła odchodzić od wielowiekowej tradycji wykluczenia i uprzedzeń.

„Zauważyłam, że czasem nawet najtęższe męskie umysły nagle zaczynają błądzić, kiedy rozmowa schodzi na kobiety; kwestia płci ma w sobie coś takiego, co potrafi stępić najbardziej przenikliwy intelekt” – pisze profesorka teorii krytycznej z Uniwersytetu w Toronto Mari Ruti w wydanej w 2015 roku książce The Age of Scientific Sexism [Wiek naukowego seksizmu].

Różnice między płciami stały się jednym z najgorętszych tematów badań naukowych. W 2013 roku dziennikarz „The New York Timesa” policzył, że od początku tego milenium w czasopismach naukowych ukazało się trzydzieści tysięcy artykułów o różnicach międzypłciowych. Ich zapaleni tropiciele skrupulatnie przebadali takie obszary, jak: język, relacje międzyludzkie, sposób rozumowania, rodzicielstwo czy predyspozycje fizyczne i psychiczne. Zdecydowana większość publikacji zdaje się potwierdzać mit, że te różnice są gigantyczne.

W tej książce przyglądam się wybranym badaniom i rozmawiam z naukowcami i naukowczyniami, którzy je prowadzili. Omawiam opublikowane badania, nasuwające szereg pytań i wątpliwości. Część naukowców uważa, że przeciętna kobieta nie dorównuje przeciętnemu mężczyźnie zdolnościami matematycznymi oraz umiejętnością przetwarzania przestrzennego, a także słabiej się orientuje we wszystkim, co wymaga zrozumienia, jak działa dany system, na przykład samochód albo komputer. Upatrują przyczynę w strukturalnych różnicach między mózgiem kobiecym i mózgiem męskim. Inni twierdzą, że mężczyźni zawdzięczają swoją dominującą pozycję polowaniom na zwierzęta w czasach prehistorycznych, gdy kobiety zajmowały się mniej stymulującą intelektualnie opieką nad obozowiskiem i dziećmi. Pewien badacz uważa, że człowiek rozwinął wysoką inteligencję i kreatywność tylko dzięki działaniom mężczyzn. Inny jest zdania, że kobiety przechodzą menopauzę, ponieważ w pewnym wieku przestają pociągać mężczyzn.

Niełatwo dociec, jakie motywy kryją się za takimi teoriami. Słowa, które wywołałyby oburzenie na proszonej kolacji, znacznie trudniej zakwestionować, gdy padają z ust człowieka w laboratoryjnym fartuchu. Należy jednak zachować sceptycyzm. Kiedy czytamy w prasie, że jakieś badania potwierdziły, iż mężczyźni posługują się mapą albo parkują lepiej od kobiet, musimy pamiętać, że inne badania na innej populacji mogą przynieść całkiem odwrotny wynik. Barwny obraz tomograficzny mózgu nie jest fotografią naszych myśli, jak się niekiedy próbuje twierdzić. A w pewnych dziedzinach nauki, na przykład psychologii ewolucyjnej, teorie często stanowią narrację ułożoną z fragmentarycznych świadectw.

Niektóre badania wydają się seksistowskie, bo takie są. Nie można oczekiwać, by uprzedzenia, przez stulecia zamykające kobietom drogę do uprawiania nauki, nie odciskały na nauce właśnie głębokiego piętna. W przeszłości i po dzisiejsze czasy.

Lecz to jeszcze nie wszystko.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.