Elementarz tożsamości

Antropologia współczesności - Antropologia kontekstowa

Kiedyś, przed laty w ankiecie o etnologii ogłoszonej jeszcze na łamach „Polskiej Sztuki Ludowej” określiłem naszą dyscyplinę i tym samym powód mojego zachwytu dla niej jako „marginesową naukę bez granic, poruszającą się i rozwijającą się na marginesach i pograniczach innych dyscyplin” i o dziwo, bez przymusu i dogmatyzmu (a przecież ile od tamtego czasu się zmieniło!), pozostaję wierny tej definicji, moim zdaniem najlepiej charakteryzującej antropologiczne podejście do świata także i dlatego – na co zwracałem uwagę w tej samej wypowiedzi – iż istotną jej (etnografii/antropologii) cechą jest to, że jest w niej miejsce na różne ujęcia, różne założenia teoretyczne, różne temperamenty i tematy badawcze. Ktoś skrótowo (przemilczę kto) skomentował tę moją definicję antropologii/etnografii: „według p. Benedyktowicza etnografia to taki wielki śmietnik”. Mimo to nadal uważam, że tym, co łączy także i dziś etnologów i antropologów kulturowych w Polsce, jest właśnie owa różnorodność. Może trzeba by powiedzieć więcej: tym, co łączy (czy powinno łączyć), jest właśnie zgoda na tę różnorodność. Nieuleganie pokusie budowania jakiejś antropologicznej wieży Babel posługującej się tylko jednym językiem. Zaiste zbawienne jest pomieszanie, różnorodność języków!

Z takiej – dialogicznej, polilogicznej, polifonicznej, otwartej na Innego i na inne dyscypliny – perspektywy (jakiej doświadczamy i jaką staramy się osiągać w „Kontekstach”) czerpać można wiele pożytku. Na przykład opis samej antropologii, który zawdzięczamy kontaktom z filologią klasyczną, owo zestawienie filologii i antropologii, którego dokonał na naszych łamach James Redfield w swoim tekście Filologia klasyczna i antropologia. Według tegoż autora pierwsza z wymienionych dyscyplin zajmuje się światem martwym, światem dawno zmarłych ludzi, tekstami, druga zaś – światem żywych. Filologia wychodząca od tekstów, ich redakcji, tłumaczeń skoncentrowana pozostaje na pytaniu „czy to jest poprawne?”, antropologia – zajmująca się żywymi zjawiskami i żyjącymi ludźmi – skupia się na pytaniu „czy to jest ciekawe?”. Oto pyszny opis naszego antropologicznego świata postrzeganego oczami filologa. Gdyby przed laty padło pytanie „co łączy antropologów?”, a ja szukałbym na nie odpowiedzi, to uznałbym tę odpowiedź także za swoją (choć dziś na jej urzeczywistnienie nie zawsze pozwala mi już mój wiek). Cytuję więc:

Większą część mojej kariery akademickiej – pisze Redfield – spędziłem, pałętając się na różnych wydziałach, zwłaszcza zaś (w Chicago) na Wydziale Antropologii i Wydziale Filologii Klasycznej. Często mam poczucie, jakby te dwie jednostki stanowiły całkowite przeciwieństwo. Weźmy chociażby kwestię konsumpcji alkoholu. Ludzi, którzy lubią sobie dobrze wypić, znaleźć można wśród przedstawicieli obu profesji – co więcej, odnoszę wrażenie, że na Filologii Klasycznej jest wyjątkowo dużo osób wobec swego pijaństwa bezradnych (oczywiście nie w Chicago). Lecz filolodzy mają skłonność do picia w samotności; jeśli już widują się ze znajomymi, to zwykle po południu, przy herbacie. Antropolodzy, przeciwnie, gromadzą się koło północy i z plastikowych pojemników na odpadki piją żytniówkę z sokiem grejpfrutowym. Za tą różnicą idą kolejne – na przykład na płaszczyźnie retoryki. Antropolodzy lubią wieść spory w czasie otwartych spotkań, gdzie powstawszy, wygłaszają swoje płomienne, nie znoszące sprzeciwu przemowy. Filolodzy klasyczni są zaś prawie zawsze uprzejmi – w rezultacie często nie sposób dociec, o co im właściwie chodzi. Podczas gdy antropolodzy sprawiają wrażenie osób uwielbiających konflikt, filolodzy wolą udawać, że konfliktu w ogóle nie ma. I podczas gdy antropolodzy mają skłonność do przesady, filolodzy wolą ironizować. By opisać ich powierzchowność w najbardziej niewybredny sposób: typowy filolog klasyczny jest zakurzony, typowy antropolog – spocony.

Dziś już, zwłaszcza w świetle tego opisu, nie miałbym tej pewności, ile ze mnie (we mnie) „antropologa”, a ile „filologa”, ile kurzu, a ile potu. Każdy zresztą powinien postawić sobie to pytanie i rozstrzygnąć we własnym sumieniu. Co jest ważniejsze, na czym się bardziej koncentruję? Na dbaniu o to, „czy to jest poprawne”, czy też na tym, „czy to jest ciekawe” (tu, przy tym drugim pytaniu, może zachowałbym się jednak jak filolog i zmienił nieco jego redakcję na „czy to jest mądre?”).

Moim zdaniem fałszywe jest przeciwstawianie odsyłanej już dziś przez niektórych do lamusa „antropologii symbolicznej” (semiotycznej), „rozumiejącej”, „interpretującej”, „hermeneutycznej” i „antropologii zaangażowanej”, „bliższej życia”, „krytycznej”, „nowej”, „współczesnej”. Za taką opozycją i wykluczaniem kryje się raczej źle odrobiona lekcja o symbolu (por. „Polska Sztuka Ludowa” 1998, nr 3: „Życie jest symboliczne, ponieważ jest znaczące”[Borys Pasternak, Doktor Żiwago]).

Albo i taka pokusa ciągle nam towarzysząca. Pokusa antropologiczna: tyrania chwili, antropolog jako wszechwiedzący ekspert, sędzia świata.

A może czas i potrzeba, aby wreszcie obok tak porywającej wielu (chociaż nie jestem pewien, czy nadal jest tak żywa, czy jeszcze jest w modzie i czy się obecnie jeszcze ją nosi) „antropologii dekonstrukcji” rozwijała się także i „antropologia rekonstrukcji” (copyright do tego terminu chętnie bym sobie na naszym antropologicznym rynku zastrzegł – jeśli już nie zastrzeżono go gdzieś na świecie). U źródeł takiej „antropologii rekonstrukcji” tkwi przekonanie, że etnografia nie musi być wcale lekcją martwego języka, jak i to, że „Każda metafora może przeżyć święto swego odrodzenia” [Bachtin].

Doświadczenia, poszukiwania, wnikanie w istotę rzeczy, które są udziałem artystów opierających się na swoim instynkcie (na przykład Petera Brooka), mogłyby być jakże cenną wskazówką, przykładem, wzorem dla tego, czym mogłaby być antropologia kultury. Wystarczyłoby zamienić słowo teatr na słowo antropologia w wypowiedzi Brooka, by uzyskać, choć cząstkę tego wzoru:

Teatr [ANTROPOLOGIA] istnieje, by podawać w wątpliwość wszystkie przyjęte przekonania. Dysponuje najlepszymi sposobami atakowania tabu i przełamywania barier. Należą do nich skandal, przemoc i drwina. Ale nie dziś. Już nie. „Szokujące efekty” już nas nie szokują – tak bardzo zbliżyły się do codziennego życia, że zmieniły się w coś całkiem zwyczajnego. Dziś nasza pilna potrzeba polega na czymś innym – na tym, by uchwycić ulotny obraz tego, co utraciliśmy w naszym własnym życiu. Teatr [ANTROPOLOGIA] może nam dostarczyć ulotnego smaku dawno zapomnianych jakości.

Cóż mogłoby być jej – antropologii – zadaniem naczelnym, najważniejszym, tak niezbędnym dzisiaj – powtórzmy za tym niezwykłym artystą teatru i za innymi – jak nie to właśnie: ocalanie znikającego (?!) świata jakości. Świata wartości.