Piotr Lipiński

Bierut

Kiedy partia była bogiem

fragment

I widzisz, Prezydencie, mnie dzisiaj jest trudno,

Ja już nie jestem młody, a iść prędko trzeba,

Myślałem, że już w życiu coś niecoś zdobyłem,

A tu trzeba pojmować wszystko od początku.

Jarosław Iwaszkiewicz, List do Prezydenta

 

Koniec tej historii nastąpił 12 marca 1956 roku o godzinie 23.35.

Kiedy nazajutrz rano ogłaszano wieść o śmierci Bolesława Bieruta, w krakowskiej Drukarni Narodowej jeden z robotników doznał zawału serca. W knajpie w Proszowicach trzech rolników zrezygnowało z picia wódki. Na Dolnym Śląsku w najbliższych dniach 2780 osób postanowiło wstąpić do partii. Kobiety w powiecie suskim klękały w sklepach i odmawiały „Wieczne odpoczywanie”. W okolicach Gostynia do członków PZPR z informacją o śmierci Bieruta dzwonił miejscowy ksiądz.

Śmierć Bierut była wielkim zaskoczeniem. Aby o niej poinformować, opóźniono druk porannych gazet. W Archiwum Akt Nowych można znaleźć redagowaną informację o zgonie prezydenta wraz z poczynionymi zmianami: „Zakończył swe życie wielki [skreślono: »wierny«] syn narodu polskiego, który wszystkie swe siły oddał sprawie umocnienia niepodległości narodowej, sprawie zjednoczenia wszystkich patriotów do [skreślono: »wokół«] walki o utrwalenie pokoju i zbudowanie socjalizmu”.

Bierut zmarł w Moskwie. Prasa donosiła, że w ostatnią drogę ze stolicy Związku Radzieckiego wyruszył z sali, w której trzydzieści lat wcześniej żegnano innego polskiego rewolucjonistę Feliksa Dzierżyńskiego, twórcę sowieckiej policji politycznej. Trumna przyleciała na Okęcie, a stamtąd ulicami Żwirki i Wigury, Raszyńską i Alejami Jerozolimskimi przejechała do najważniejszego wówczas w Polsce gmachu – siedziby Komitetu Centralnego, który mieścił się przy skrzyżowaniu Nowego Świata i Alei Jerozolimskich.

Polacy pielgrzymowali do trumny. Zwłoki Bieruta wystawiono na publiczny widok w środę 14 marca w godzinach od 17.00 do 23.00 oraz w czwartek 15 marca pomiędzy godziną 8.00 a 23.00. Powiadano, że ustawiła się do nich największa w dziejach Polski Ludowej kolejka.

„Wczoraj chodziło się jeszcze tak, jak zalecał megafon, przez park ku Książęcej – opisywała »Trybuna Ludu« nadciągające tłumy. – Dzisiaj, w czwartek, wszyscy już wiedzą, że aby dostać się, trzeba stanąć 2 kilometry dalej na Solcu pod wiaduktem”. Gazeta relacjonowała, że nikt się nie spodziewał wejść do gmachu wcześniej niż za trzy godziny. Niektórzy nawet liczyli, że postoją pięć, sześć godzin. Ale stali nieustępliwe. Gdy padał deszcz. Gdy padła śnieg. Gdy pod nogami roztapiał się w kałuże. Stali, gdy w nocy chwytał mróz. Prasa uwznioślała uciążliwości, które pokonywali ludzie pragnący pożegnać Bieruta. Jedna z oczekujących kobiet zwierzała się, że jej syn poprzedniego dnia wieczorem wracał do domu tramwajem numer 9. Motorniczy zatrzymał się na rogu Nowego Światu, mówiąc: „Jutro mam służbę cały dzień. Poczekajcie na mnie chwilę, może mi się uda pożegnać towarzysza Bieruta”. Pielgrzymi przepuścili go poza kolejką.

Polacy, według gazet, nagle stali się inni. „W tych ciężkich chwilach ludzie zrobili się jacyś bardziej życzliwsi i wyrozumiali” – opowiadała anonimowa kobieta.

Mimo późnych godzin do trumny pielgrzymowały matki z dziećmi na rękach. Za mostem Poniatowskiego ustawiły się rzędem wiejskie furmanki. Podwarszawscy chłopi przyjechali ostatni raz zobaczyć prezydenta.

Bieruta planowano uwiecznić w szczególny sposób. Jakiś czas po pogrzebie zwłoki zamierzano przenieść do panteonu działaczy rewolucyjnych, który miał powstać na stokach Cytadeli. Bierutowi towarzyszyliby w tym miejscu Julian Marchlewski, Marceli Nowotko i Karol Świerczewski. Pomysłu na panteon nigdy jednak nie zrealizowano, bo ze śmiercią Bieruta w Polsce ostatecznie umarł stalinizm. Bieruta nawet nie zabalsamowano, jak wcześniej czyniono – wzorem Lenina – z ważniejszymi zagranicznymi przywódcami komunistycznymi.

Zgon Bieruta był dla Polaków wielkim zaskoczeniem dlatego, że w prasie nie informowano o jego pogarszającym się stanie zdrowia. Nigdy zresztą nie pisano o dolegliwościach szefów partii komunistycznych. Byli wiecznie nieomylni i wiecznie zdrowi. Inaczej traktowano przywódców po drugiej stronie żelaznej kurtyny. Polskie gazety opisywały dość szczegółowo zdrowotne przypadłości Eisenhowera czy papieża.

W tajnych dokumentach odnotowano nastroje społeczne z tamtych dni: „Wiadomość o nagłym zgonie Tow. Bieruta spowodowała przygnębienie […]. Wyrazem ubolewania i przygnębienia były wypowiedzi np.:

– St. sierż Żuk (robot. PZPR) – jestem bardzo ciekawy, czemu radio nie podało komunikatu wcześniej, przecież radio moskiewskie podawało ten komunikat o godz. 6 rano.

– Szer. Hanielusz Bronisław (chłop. czł. ZMP) – czemu prasa i radio nie podawało nic o chorobie Tow. Bieruta, powinni byli podać do wiadomości, jak tylko źle się czuł, bo jak Eisenhower zachorował, to prasa nasza podała, a o chorobie Tow. Bieruta to nie.

Trzeba stwierdzić, że najbardziej kadrę i szeregowych nurtowało to, dlaczego nie podano żadnego komunikatu o chorobie Tow. Bieruta, co z kolei nasuwało pewne wątpliwości co do zgonu”.

Telefonogramy do gabinetu przewodniczącego Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie informowały zaś: „adwokat tomicki Wincenty, b. działacz podziemia, w rozmowie prowadzonej z adwokatem łopateckim na temat śmierci tow. bieruta powiedział, że to coś nie w porządku, że który tylko pojedzie do moskwy, to zaraz umiera”.

Ale nie wszyscy płakali po Bierucie.

Jako że zmarł on, jak Stalin, i w marcu, i w Moskwie Maria Dąbrowska zapisała w Dziennikach: „Trzeba rzadkiej wierności sługi, aby umrzeć w tym samym miejscu i miesiącu, co jego pan. Łza żadna po tym człowieku z polskich oczy nie spłynie”.

Notowała też, że wyjątkowo tylko czyjaś śmierć wywołuje tyle anegdot i dowcipów. Ludzie kpili, że po śmierci Stalina Katowice przechrzczono na Stalinogród, a teraz, po zgonie Bieruta, Sowieci postanowili się odwdzięczyć, nazywając Moskwę – Często-Chowa. Dąbrowska słyszała również rymowanki, na przykład: „ta grypa to lipa, to zapalenie płuc to puc, a ten zawał to kawał”.

Wśród sześćdziesięciu tysięcy ludzi, którzy przedefilowali przed trumną Bieruta, niektórzy znaleźli się wbrew własnej woli. Karol Estreicher jr zanotował pod datą 12 marca 1956 roku: „Nagle dzienniki przyniosły niesłychaną wiadomość o śmierci Bieruta w Moskwie. Zaraz na ulicy usłyszałem »pojechał w futerku, a wrócił w kuferku«. Nikt nie wierzy, żeby śmierć Bieruta była naturalna. Żalu u ludzi nie zauważyłem – raczej ciekawość, kto przyjdzie po Bierucie”.