Ivan Čolović

Bałkany - terror kultury

fragment

Wybrany naród kultury

Analizując język, jakim mówi się o różnicach kulturowych i prawie narodów do życia zgodnego z tymi różnicami, można zauważyć, że z reguły pojawia się tu wyjątkowo agresywna idea narodu powołanego do podjęcia się mesjanistycznej roli tego jedynego, który wie, co to jest prawdziwy człowiek, prawdziwy Bóg i autentyczna kultura. Żądanie przyznania tożsamości kulturowej, zachowania bytu narodowego lub narodowej duchowości jest w ostatecznym rozrachunku tylko pretendowaniem do uprzywilejowanego statusu narodu wybranego. Wydaje się bowiem, że nie wszystkim dana jest tożsamość kulturowa, określona jako byt narodu wcielony w kulturę jednej wspólnoty etnicznej. Jest to wyjątkowy dar boży, wartość zastrzeżona tylko dla nas. Inni albo w ogóle nie mają tożsamości kulturowej, albo zupełnie ją zaniedbali. Amerykanie na przykład nie mają tożsamości, ponieważ są sztuczną wspólnotą, bez prawdziwej tradycji, bez pamięci zbiorowej, bez duszy. ­Zachodnim Europejczykom, pogrążonym w materializmie i kosmopolityzmie, pozostało coś w rodzaju chorej, osłabionej, podupadłej tożsamości. I wreszcie Muzułmanie i Chorwaci stanowią dla serbskich nacjonalistów przykład narodów, które swą prawdziwą (to jest serbską i prawosławną) tożsamość zdradziły i przyjęły islam i – odpowiednio – katolicyzm.

Wojna w imię kultury

Naród wybrany jako swoisty zbiorowy bohater kulturowy cywilizacji europejskiej, jeśli nie światowej, ma za zadanie bronić swojej drogocennej odrębności, ale też walczyć, choćby ogniem i mieczem, o zwycięstwo autentycznych wartości kulturowych.

Podczas minionej wojny w byłej Jugosławii wszystkie walczące strony jako jeden z głównych powodów włączenia się do wojny wymieniały obronę kultury, i to nie tylko swojej narodowej, ale kultury w ogóle, jako wartości europejskiej i ogólnoludzkiej. W niektórych serbskich mediach zdobycie Srebrenicy – bośniackiego miasteczka, gdzie ludność muzułmańska stanowiła większość – które nastąpiło pod koniec lipca 1995 roku i podczas którego wymordowano ponad siedem tysięcy ludzi, opisane zostało jako przywrócenie w tym mieście osiągnięć cywilizacji, to jest jako „przewietrzenie Srebrenicy”. Wkrótce potem armia chorwacka przeprowadziła operację „­Burza”, przejmując kontrolę nad częścią Chorwacji będącą od ­początku wojny w rękach sił zbrojnych samozwańczej Republiki Serbskiej Krajiny. Niektóre chorwackie media wychwalały tę akcję jako powrót kultury na tereny, które Serbowie „zamienili w chlew”3.

W tych i podobnych przykładach powoływanie się na kulturową wyższość zwycięzców służy temu, aby zbrodniczy mord na cywilnej ludności przedstawić jako dokonaną przemocą, ale skuteczną metodę podnoszenia standardów cywilizacyjnych na terytorium, które wcześniej zajmowali ludzie na niższym poziomie kultury niż zwycięzcy. W historii tych wojen krzyżowych prowadzonych w imię kultury model ten znany jest pod nazwą „ostateczne rozwiązanie”.

Pogarda dla narodu w imię kultury

Tymczasem ofiarami nacjonalistycznych kulturträgerów są nie tylko inni, inne narody, inne kultury, inne religie. Swoją daną przez Boga misję szerzenia jedynej autentycznej kultury i jedynej prawdziwej wiary pełnią także, może najżarliwiej, na szkodę własnego narodu. Ruch na rzecz kultury narodowej często oznacza prześladowanie niewystarczająco świadomych albo nie dość zdyscyplinowanych narodowo rodaków, zwłaszcza tych, którzy przyjęli wzory heterogenicznej i otwartej kultury miejskiej. Jeszcze większy gniew nacjonalistycznych kulturträgerów budzą szerokie rzesze ludności, które nie okazują w wystarczającym stopniu przywiązania do rzekomych tradycji oraz wartości narodowych i – niegodne, by ­należeć do narodu wybranego – ulegają obcym wpływom, zachodnim modom. Albo, co gorsza, za swoją uważają kulturę ludową z elementami rodem z Orientu. Przemówienia proroków kultury narodowej pełne są lamentów w stylu O tempora, o mores. Jak powiada jeden z owych proroków, Serbowie to „wielce powierzchowny”, „moralnie chwiejny”, „nieoświecony, źle wychowany”, „obdarzony krótką pamięcią” naród, który „żyje na płyciznach” i „lubi wulgarną muzykę oraz niesmacznie ubrane piosenkarki”. Tak krytycznie i z takim lekceważeniem nie mówią o Serbach nawet ich najbardziej zajadli wrogowie za granicą. Nic zatem dziwnego, że wojujący patrioci najłatwiej decydują się na złożenie wojnie w ofierze własnego narodu. Ich niemiłosierna miłość do narodu przypomina miłość surowych nauczycieli do uczniów, o której Blake mówi, że była równa zbrodni.

W imię polityki

Ten krótki przegląd sytuacji, w których wojownicza nacjonalistyczna polityka odwołuje się do kultury – rzekomo w imię poszanowania tożsamości i różnic kulturowych, a w istocie legitymizując swoje hegemonistyczne dążenia – prowadzi nas do problemu modelu relacji między kulturą i polityką odpowiadającego celom demokratycznego i tolerancyjnego społeczeństwa. Zdaniem niektórych polityka demokratycznego ­społeczeństwa obywatelskiego, polityka pokoju i tolerancji mogłaby ­znaleźć oparcie w modelu kultury, w którym różnice uważa się za równoprawne i – przede wszystkim – żywotnie ze sobą związane formy wyrażania uniwersalnych ogólnoludzkich wartości.

Ale czy polityka naprawdę będzie dobra dlatego, że jej fundamentem stanie się dobry model kultury? Czy demokratyczna polityka w ogóle powinna opierać się na kulturze i do niej się odwoływać? Powodów, aby ze sceptycyzmem się nad tym zastanowić, jest aż nadto. Na przykład w retoryce ówczesnego serbskiego reżimu pojawił się nowy typ odniesień kulturowych. Po zakończeniu wojny w Bośni reżim ten coraz częściej szukał swojej kulturowej legitymacji (którą w poprzednim okresie było odwoływanie się do świętości i tradycji narodowych i ożywianie nacjonalistycznych mitów) w deklaratywnym wiązaniu się z modelami kultury humanistycznej, a nawet anty­nacjonalistycznej. Tak oto w retoryce reżimowych mediów równolegle z językiem nienawiści pojawiły się moralistyczne i pacyfistyczne tony4.

Zamiast szukać prawdziwej kultury dla prawdziwej polityki, może należałoby najpierw uznać, że wartości kultury, podobnie jak prawdy wiary, nie stanowią mocnego fundamentu demokratycznie rozumianej polityki. Zamiast polityki, której gwarancją jest kultura, polityki w imię kultury (a także tej w imię Boga), potrzebna jest kultura polityki, kultura zajmowania się sprawami publicznymi polis, przyzwyczajanie obywateli do przejmowania odpowiedzialności za działalność polityczną. ­Trzeba obalić stereotyp polityki, rozpowszechniony głównie wśród intelektualistów, według którego jest ona kontynuowaniem kultury innymi metodami, polem honoru i chwały zarezerwowanym tylko dla wybranych synów narodu, będących jednocześnie jego poetami, uzdrowicielami i wodzami.

Polityka ma jednak własną rację bytu. Niektóre rzeczy należy zrobić właśnie w imię polityki.

 

Narodowe świętości i tolerancja

 

W ostatnich czasach w Serbii często mówi się o świętościach narodowych. Niekiedy chodzi wówczas o sprawy narodu, a słowo „świętość” i inne słowa pochodzące z religii (świątynia, ołtarz, chrzest) stosowane są tylko retorycznie, jako figury uwypuklające niepodważalne znaczenie jakiejś narodowej wartości, osiągnięć kulturalnych lub politycznych. Można więc napotkać wyrażenia „świątynia nauki”, „święta wolność”, których sens – albo lepiej powiedzieć, znaczenie – nie zmieni się, jeżeli w miejsce metafor pochodzenia religijnego użyje się innych, jeżeli zamiast „świątynia nauki” powie się „dom nauki”, zamiast „święta wolność” – „złota wolność”.

W innych wypadkach, dla nas tutaj bardziej interesujących, świętości narodowe i podobne określenia, używane wtedy, gdy o sprawach narodowych mówi się językiem religii, nie tylko są środkami retoryki politycznej, które bez istotnych zmian mogą być zastąpione elementami innego pochodzenia, ale także, nie tracąc podstawowego znaczenia religijnego, zachowują specyficzną konfigurację i skuteczność języka religii. Świętości narodowe znajdują się wówczas w centrum zbiorowej komunikacji symbolicznej, w której i mówiący, i ich słowa, i sprawy, o jakich się mówi, otrzymują ów tajemniczy i zarazem zrozumiały sam przez się sens przynależny świętym sprawom religii. Między uczestnikami tej komunikacji i – również – między nimi a tym, co narodowe, nawiązuje się szczególna relacja, która, choć przejawia się w formach niezależnych od religii w wąskim sensie, odpowiada antropologicznym i teologicznym opisom zjawiska sakralnego albo cudownego. Toteż niekiedy wydaje się, że świętości narodowe mogłyby być świętościami w pełnym słowa znaczeniu, mimo iż pojawiają się extra ecclesiam.

Jedną z często przywoływanych dziś w Serbii świętości jest serbski język. Stał się on przedmiotem prawdziwego kultu. Przypisuje mu się rolę fundamentu narodu, strażnika tożsamości narodowej – jako że ponoć ząb czasu się go nie ima, że potrafi stawić opór przemianom historycznym – nazywa serbską cerkwią narodową. Rozpowszechnia się przekonanie, że w języku zawiera się byt narodu w postaci danej mu przez Boga, a więc to w języku serbskim trwa byt serbskiego narodu. Jednocześnie ci, którzy co rychlej za alfę i omegę zbiorowego istnienia uznali język, ostrzegają, że z trudem i niechętnie odkrywa on tajemnicę zbiorowego bytu, że odsłania ją tylko częściowo, poprzez poetów, zwanych niekiedy „kapłanami języka”. Narodowa poezja, niby jakaś religia, która odczytuje i tłumaczy wiernym boże znaki i przykazania, otrzymała zadanie nasłuchiwania i przekazywania narodowi świętych i tajemnych przesłań języka narodowego. W prasowej zapowiedzi audycji telewizyjnej o poezji napisano: „Poetycki metronom zawsze najprecyzyjniej wystukiwał duchowy rytm etnosu, a zarazem miał moc aktywizowania genu nagromadzonych przez wieki przekazów, zebrania ich w jedno i ofiarowania własnemu narodowi, aby mu służyły jako drogowskaz w trudnych czasach” („Politika”, 3.06.1988).

Choćby jednak ów drogowskaz był nie wiadomo jak dobry, słowa poezji zaledwie zwiastują tajemny byt ukryty w języku. Nie dlatego, że poeta nie mówi wszystkiego, co wie i czuje, ale że nawet on nie wie do końca, co mówi przez niego język. Dotyczy to także wielkiego Njegoša1, który według jednego z wielbicieli „powiedział więcej, niż wiedział, i dotknął tajemnic, których niedwuznaczne rozwiązanie nie jest nam potrzebne”2.

A więc nie są nam potrzebne odpowiedzi. Przeciwnie, trzeba, aby tajemnica pozostała ukryta, ewentualnie­ zaledwie dotknięta. Pokazuje to, w jakim stopniu kult języka narodowego jest kultem we właściwym tego słowa znaczeniu. Naród, tak jak religia, ma swoją ukrytą substancję, ale nie odkrywa jej do końca. Co więcej, domaga się, by ta substancja pozostała niedostępna, objęta zakazem, towarzyszącym, jak zauważyli antropolodzy i teolodzy, stosunkowi do rzeczy świętych. Mówiąc o narodzie niemieckim jako tajemnicy, o Niemczech jako mistycznej wspólnocie, którą Ernst Jünger nazwał „podziemnymi Niemcami”, to jest o wizerunkach narodu powstałego w Niemczech po klęsce pierwszej wojny światowej, Ulrich Bielefeld pisze: „Próba odkrycia, co się za tym ukrywa, naraża w jakiś sposób na groźbę kary. Można odkryć tylko to, czego się odkryć nie da […]. Substancjalno­‑narodowy topos można pokazać tylko jako tajemnicę”3.

Język, folklor, gęśle, ale także pomniki, mogiły i groby bohaterów narodowych oraz inne narodowe symbole, mity i relikwie pochodzenia świeckiego stają się święte poprzez swoistą narodową sakralizację. W przeciwnym kierunku dokonuje się przetwarzanie świętości religijnych – w Serbii przeważnie prawosławnych – w święte sprawy narodu. Ich sakralna natura jednak nie znika, tylko zostaje przeniesiona na inny plan, można więc mówić o świętościach parareligijnych, to jest narodowo­‑politycznych. Dotyczy to także postaci świętych, świętych relikwii, świętych ksiąg, obrzędów i świątyń, kiedy mówi się o nich jako o świętościach narodowych, ponieważ nie myśli się wówczas o ich teologicznym znaczeniu.

Na przykład Hilandarowi jako serbskiej świętości narodowej nadaje się znaczenie szersze, niż ma dla wyznawców prawosławia, toteż do narodowego kultu tego monasteru mogą się włączyć wszyscy Serbowie. Owemu kultowemu miejscu w 1991 roku złożył hołd ówczesny prezydent Serbii, a jego dar nie zawierał znaku krzyża. Oficjalna Serbia do dziś poświęca uwagę Hilandarowi jako świętości narodowej, starając się utrzymać kontrolę nad jej polityczno‑symboliczną wartością. Świadczy o tym fakt, że obchody osiemsetlecia Hilandaru przejął państwowy komitet z prezydentem Serbii na czele.

 

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.