Pudełko ze słodyczami

Aby sprawić sobie namiastkę Japonii, najlepiej było udać się tam osobiście. Na tym polegała przewaga Henriego Cernuschiego, sąsiada Charles’a, i przemysłowca Émile’a Guimeta, organizatora wystawy w Trocadéro.

Jeśli takie rozwiązanie nie wchodziło w rachubę, nie pozostawało nic innego, jak wybrać się do którejś z paryskich galerii, gdzie zawsze można było znaleźć dla siebie jakieś japońskie bibeloty. Sklepy te znane były jako miejsca spotkań i schadzek dla wiarołomnych małżonków i ich kochanków z beau-monde – rendez-vous des couples adultères, takich jak Louise i Charles. Wcześniej zakochani wyznaczali sobie spotkania w innych sklepach orientalnych, jak choćby w La Jonque Chinoise na rue de Rivoli lub w Porte Chinoise na rue Vivienne, gdzie „obsypana klejnotami niczym jakieś japońskie bóstwo” królowała właścicielka galerii madame Desoye, „postać niemal już historyczna”. Obecnie jej miejsce zajął Sichel.

Sichel nie był jednak dociekliwym antropologiem, a jedynie zręcznym handlowcem. W opublikowanym w 1883 roku pamflecie Notes d’un bibeloteur au Japon [Zapiski zbieracza w Japonii] pisał: „Kraj ten stał się dla mnie zupełnie nowym odkryciem. Nie interesowało mnie życie codzienne jego mieszkańców. Jedyne, co mnie zajmowało, to sprzedawane na targowiskach przedmioty z laki”.

To mu wystarczało. W 1874 roku, niebawem po przybyciu do Japonii, na jednym z bazarów w Nagasaki spod warstw kurzu i pyłu Sichel wydobył kilka pulpitów do pisania. Kupił je po dolarze za sztukę. „Dziś każdy z nich wart jest ponad tysiąc franków”. Po powrocie do Paryża owe pulpity – o czym już nie wspomina – sprzedał swoim klientom, takim jak Charles, Louise czy Gonse, za sumy znacznie przekraczające tysiąc franków.

Sichel pisze dalej:

W owym czasie Japonia była prawdziwym zagłębiem dzieł sztuki, które można było kupić za pół darmo. Na ulicach roiło się od sklepów i lombardów pełnych najdziwniejszych przedmiotów i tkanin. Handlarze od świtu szturmowali moje drzwi: sprzedawcy fukusa lub kupcy z wózkami wyładowanymi przedmiotami z brązu. Czasem przed moim domem zatrzymywali się nawet zwykli przechodnie, którzy widząc innych handlujących, ochoczo sprzedawali przymocowane do swoich obi (pasków) netsuke. Napływ towarów był tak wielki, że męczył i zniechęcał do handlu. Wszyscy ci ludzie oferujący te egzotyczne przedmioty zachowywali się nadzwyczaj przyjaźnie. Proponowali swoje usługi jako przewodnicy, a za pudełko ze słodyczami gotowi byli w moim imieniu targować się z innymi. Na zakończenie owych transakcji zapraszali mnie na ucztę, która nieodmiennie kończyła się występami tancerek i śpiewaczek.

Cała Japonia była takim pudełkiem słodyczy. Kolekcjonerstwo przeradzało się tu w pazerność. Sichel pisze o chęci de dévaliser le Japon – ograbienia Japonii. Historie o zubożałych daimyō sprzedających resztki swojego dziedzictwa, samurajach oferujących swe miecze, tancerkach ciało, a przechodniach netsuke – przedstawiały Japonię jako kraj nieograniczonych możliwości. Każdy miał coś do sprzedania. Japonia stała się miejscem, gdzie można było zaspokoić każdą zachciankę: artystyczną, handlową czy seksualną.

Przedmioty rodem z Japonii zawierały w sobie obietnicę erotycznego spełnienia, czegoś więcej niż spotkania nad pudełkiem z laki czy bibelotami z kości słoniowej. Japońskie wachlarze, drobiazgi i szaty ożywały dopiero w relacji z człowiekiem. Były rekwizytami służącymi do wcielania się w nowe role, do zmysłowej reinterpretacji własnego ja. To oczywiste, że Charles ze swoim książęcym łożem przykrytym brokatowym baldachimem i pasją do ciągłego przemeblowywania mieszkania na rue de Monceau nie mógł im się oprzeć.

Na obrazie Jamesa Tissota Japonka w kąpieli widzimy nagą dziewczynę okrytą jedynie luźno zarzuconym na ramiona brokatowym kimonem, z japońskim wnętrzem w tle. Z kolei na portrecie żony Monet ukazuje Camille w złocistej peruce i w wirującym japońskim czerwonym stroju, ozdobionym haftem przedstawiającym dobywającego miecz samuraja. Na podłodze leżą porozrzucane orientalne wachlarze – nieodparcie przywodzące na myśl fajerwerki Whistlera. Przypomina się scena z W stronę Swanna, gdy ubrana w kimono Odetta przyjmuje Swanna w swoim salonie pełnym parawanów, japońskich jedwabnych poduszek i lampionów, przesyconym najbardziej japońskim z zapachów – ciężkim zapachem chryzantem.

Niepostrzeżenie zmienia się sens idei posiadania. Nie można już zaspokoić chęci sprawienia sobie kolejnych skarbów; teraz to one biorą człowieka w posiadanie, one stawiają żądania. Sami kolekcjonerzy przyznają, że częstokroć poczucie upojenia towarzyszące poszukiwaniom, a następnie kupnie wymarzonego przedmiotu przeradzało się w manię. Młody Guy de Maupassant pisze: „Ze wszystkich ludzkich namiętności, wszystkich bez wyjątku, najstraszniejsza jest namiętność do bibelotów – namiętność nie do pokonania. Człowiek, który zaczyna pożądać jakiegoś starego przedmiotu, to człowiek stracony. Bibeloty to nie tylko pasja, to choroba”.

Przejmujący opis tego stanu daje nam odwieczny prześladowca Charles’a Edmond de Goncourt. W swojej przedziwnej książce La Maison d’un artiste [Dom artysty] portretuje on swój paryski dom. Owa niezwykle drobiazgowa relacja, w której autor stara się nie pominąć żadnego obrazu, żadnej książki, żadnego przedmiotu była próbą złożenia hołdu zmarłemu bratu, z którym w owym domu mieszkał. W tym dwutomowym dziele (a każdy tom liczy ponad trzysta stron) traktującym o przedmiotach de Goncourt zawarł nie tylko szczegółową inwentaryzację domu, lecz również autobiografię i dziennik podróży. W domu de Goncourtów królowała sztuka japońska. W hallu: japońskie brokaty, kakemona i zwoje. Nawet w ogrodzie specjalnie dobrana kolekcja chińskich i japońskich drzewek i krzewów.

We fragmencie, którego nie powstydziłby się sam Borges, de Goncourt pisząc o swoich zbiorach, wspomina również o małej kolekcji chińskich przedmiotów, należących w XVII wieku do japońskiego bibeloteur exotique. De Goncourt nieustannie zderza ze sobą eksponaty nonszalancko rozrzucone po całym domu: obrazy, parawany i zwoje z przedmiotami zamkniętymi w oszklonych szafach.

Próbuję wyobrazić sobie de Goncourta – ciemnookiego, z szyją owiniętą niezbyt starannie białym jedwabnym fularem. Aby wzmocnić efekt swojego wywodu, zatrzymuje się na chwilę przy drzwiach oszklonej szafy z drewna gruszkowego i wyjmuje z niej jedno ze swoich netsuke. Zaczyna opowiadać o maniakalnej pogoni za doskonałością:

…cała klasa artystów, ludzi wybitnie utalentowanych, wyspecjalizowanych […] oddających się wyłącznie odtwarzaniu jakiegoś konkretnego przedmiotu lub stworzenia. Dowiadujemy się zatem o japońskim artyście, którego wszyscy krewni od trzech pokoleń rzeźbią szczury, tylko szczury i nic innego. Poza zawodowymi artystami, w tym bardzo manualnie uzdolnionym społeczeństwie, nie brak też amatorów rzeźbiących netsuke, twórców umilających sobie czas mozolnym wytwarzaniem tych miniaturowych rzeźb. Pewnego dnia Philippe Sichel natknął się na siedzącego na przyzbie Japończyka, który dłubał przy ukończonym już najwyraźniej netsuke. Sichel zagadnął, czy nie zechciałby mu go sprzedać […] gdy już będzie skończone. Japończyk roześmiał się i oznajmił, że zajmie mu to jeszcze przynajmniej osiemnaście miesięcy. Następnie pokazawszy mu netsuke, które miał przyczepione do paska, objaśnił, że wykonanie tego drobiazgu zajęło mu kilka lat pracy. W trakcie dalszej pogawędki artysta amator wytłumaczył, że nie oznacza to, iż cały ten czas spędził, pracując nieprzerwanie nad swoją rzeźbą […] „robi to bowiem tylko czasami, w niektóre dni […] po wypaleniu fajki lub nawet dwóch, kiedy jest pogodny i odprężony”, dając mu w ten sposób do zrozumienia, że praca ta wymaga godzin inspiracji.

Wszystkie te bibeloty z kości słoniowej, laki czy masy perłowej świadczyły o niezwykłej wyobraźni japońskich rzemieślników tworzących te bijoux-joujoux lilliputien – urocze lilipucie cacka. W Paryżu uważano za rzecz oczywistą, że mali Japończycy wyrabiają małe przedmioty. Takie myślenie o miniaturowej sztuce uzasadniało też przekonanie, że japońskiej sztuce brak ambicji. Japończycy nie mieli sobie równych, gdy nie bacząc na trud, trzeba było wyrazić gwałtowną emocję, za to zupełnie nie umieli sobie poradzić z wyrażeniem uczuć tragicznych, ani też takich jak na przykład bezbrzeżny podziw. To może wyjaśnić, dlaczego Japończycy nie mają swojego Partenonu czy Rembrandta.

Tym, co najdoskonalej potrafili przedstawić, było codzienne życie. Oraz emocje. To właśnie siła emocji urzekła Kiplinga, gdy podczas podróży do Japonii w roku 1889 po raz pierwszy zobaczył netsuke. Oto jak opisuje to w jednym ze swych listów:

Sklep pełen pozostałości po starej Japonii […] Profesor zachwycał się szafkami ze starego złota i kości słoniowej, zdobionych nefrytem, lazurytem, agatami, masą perłową i krwawnikiem, mnie natomiast bardziej niż te cudowne desenie z pięciu kamieni zafascynowały rozłożone na warstwie waty guziki i netsuke, które można wziąć do ręki i obracać w palcach. Niestety wszystko, czego możemy dowiedzieć się o autorze tych cacek, to kilka zawijasów japońskiego znaku. Nie dowiem się więc nigdy, w czyjej głowie narodziły się te figurki i kto wyrzeźbił je w kremowej kości słoniowej: staruszka, który nie wie, co począć z mątwą; mnicha, który skłoniwszy żołnierza, by dźwigał za niego jelenia, już wie, że nie podzieli się z nim pieczenią; długiego, cienkiego węża, który okręcił się na bezzębnej czaszce naznaczonej śladami rozkładu; stojącego na głowie rabelaisowskiego borsuka, który – choć wysoki zaledwie na pół cala – sprawia, że oblewam się głębokim rumieńcem zmieszania; tłustego chłopca, który okłada młodszego braciszka; królika, który właśnie spłatał figla […] albo można by tak ciągnąć w nieskończoność – miniaturowe rzeźby wyrażające wszelkie odcienie wesołości, pogardy, wszelkie uczucia, które przenikają ludzkie serca. Trzymając w dłoni kilka figurek, zrobiłem oko do ducha ich twórcy […] Nim oddalił się w zaświaty, wyraził w kości słoniowej wszystko to, czego mnie nie udało się wyrazić atramentem.

Japończycy nie stronili też od sztuki erotycznej. Ta była najbardziej poszukiwana. De Goncourt przyznaje się do swoich „nieprzyzwoitych” zakupów u Sichela. Degas i Manet polowali na shunga, drzeworyty przedstawiające akrobatyczne pozycje seksualne lub osobliwe zbliżenia kurtyzan z różnymi fantastycznymi stworami. Szczególnie chętnie przedstawiano ośmiornice, których giętkość pozwalała artyście puścić wodze fantazji. De Goncourt odnotowuje, że właśnie nabył „album pełen japońskich nieprzyzwoitości […] Cieszą oczy i bawią […] agresywna kreska, nieoczekiwane kombinacje, dobór akcesoriów, ich fantastyczne pozy, szaty […] fantastycznie rozbuchane genitalia”. Erotyczne netsuke również cieszyły się wielkim wzięciem u paryskich kolekcjonerów. Najczęściej przedstawiały nagie dziewczęta w objęciach ośmiornicy, małpy dźwigające ogromne grzyby w kształcie fallusa i przejrzałe owoce persymony.

Te erotyczne obiekty wpisywały się w długą listę przedmiotów tworzonych z myślą o mężczyznach i sprawieniu im przyjemności: były wśród nich niewielkie klasyczne akty z brązu nadające się do obracania w ręku, które znawcy stawiali na biurku, by na ich przykładzie rozprawiać o jakości odlewu lub o patynowaniu, albo emaliowane tabakierki, które – po otwarciu – ukazywały rozbudzone fauny lub spłoszone nimfy. Te niewielkie przedmioty, stworzone do trzymania w ręku i zabawy, eksponowano w przeszklonych szafach.

W Paryżu w latach siedemdziesiątych XIX stulecia było rzeczą oczywistą, że te małe szokujące przedmioty są czymś, czym należy się popisywać. Przeszklone szafy stały się niezbędnym elementem życia salonowego, równie istotnym jak dowcip i flirty.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.