Wstęp

W roku 1991 jako jeden z siedmiu młodych Brytyjczyków wyjechałem
do Japonii na stypendium finansowane przez pewną
japońską fundację. Reprezentowaliśmy najróżniejsze branże i zawody
– od inżynierii i dziennikarstwa po przemysł i ceramikę.
Dwuletnie stypendium zapewniało roczny pobyt w Tokio, poprzedzony
rocznym intensywnym kursem języka japońskiego
na jednym z angielskich uniwersytetów. Nasze obycie z tym językiem
miało otworzyć nową epokę w stosunkach między naszymi
krajami. Byliśmy pierwszą grupą stypendystów i wiele od
nas oczekiwano.
Podczas pobytu w Japonii każdego ranka spotykaliśmy się na
zajęciach językowych w Shibuyi. Nasza szkoła znajdowała się na
wzgórzach, z dala od zgiełku fast foodów i dyskontowych sklepów
z elektroniką. Tokio przeżywało wtedy największy boom od
czasów wojny. Ludzie, którzy szeroką rzeką wylewali się z dworca
kolejowego i zmierzali ku największemu na świecie przejściu
dla pieszych, zatrzymywali się, by na wielkich świetlnych tablicach
sprawdzić pnące się wciąż wyżej i wyżej notowania indeksu
Nikkei.
Aby uniknąć ścisku w metrze, wychodziłem z domu wcześniej,
niż było to konieczne, i po drodze na zajęcia spotykałem
się na poranną kawę i cynamonowe bułeczki ze starszym
kolegą – archeologiem. Po raz pierwszy od czasów szkoły musiałem
odrabiać lekcje. W ciągu tygodnia trzeba było przyswoić
sto pięćdziesiąt znaków kanji, a także dokładnie przerobić całą
szpaltę popularnej popołudniówki, i – jakby tego było mało –
każdego dnia powtórzyć kilkadziesiąt nowych zwrotów. Byłem
tym prawdziwie udręczony, a moje fatalne samopoczucie pogłębiał
dodatkowo widok kolegów, którzy bez żadnego wysiłku
paplali z nauczycielami o tym, co obejrzeli poprzedniego dnia
w telewizji albo o ostatnich skandalach politycznych. Moja frustracja
była tak wielka, że któregoś dnia w bezsilnej złości kopnąłem
z całej siły zieloną, metalową bramę prowadzącą do naszej
szkoły. Dopiero ten rozpaczliwy gest zmusił mnie do refleksji,
skąd u dorosłego przecież faceta taka desperacja.
Na szczęście czas po obiedzie należał wyłącznie do mnie. Dwa
razy w tygodniu popołudniowe godziny spędzałem w pracowni
ceramicznej. Uczęszczali do niej emerytowani biznesmeni, którzy
lepili czarki do herbaty, i studenci, dla których chropowata
czerwona glina i siatka były tworzywem do wyrażenia awangardowych
pomysłów. Po opłaceniu wstępu i zajęciu ławy lub
koła garncarskiego każdy mógł robić, co mu się żywnie podoba.
W pracowni panował przyjemny gwar. Pierwszy raz miałem do
czynienia z porcelaną; uczyłem się, jak po zdjęciu z koła delikatnie
rozchylać brzegi misek i czarek.
Lepienie z gliny absorbowało mnie od dziecka; zamęczałem
ojca, by pozwolił mi się zapisać na popołudniowe zajęcia. Pierwszym
naczyniem, które samodzielnie wykonałem, była utoczona
na kole miska. Pokryłem ją opalizującym białym szkliwem
i ozdobiłem kobaltowymi kleksami. Jako uczeń cały wolny czas
spędzałem w pracowni ceramicznej. Gdy w wieku siedemnastu
lat ukończyłem szkołę, postanowiłem odbyć praktykę. Moim nauczycielem
został surowy starzec, kontynuator dzieła słynnego
brytyjskiego ceramika Bernarda Leacha. Nauczył mnie szacunku
dla materiału oraz cierpliwości: w jego pracowni wytoczyłem
z szarej gliny niezliczone czarki i pojemniki na miód, zamiatałem
podłogę, pomagałem przygotowywać szkliwo i łączyć pigmenty
na sposób orientalny. Mój nauczyciel nigdy nie był w Japonii,
ale regały w jego pracowni uginały się od książek o japońskiej
ceramice. Spędzaliśmy długie godziny na dyskusjach o wyższości
japońskich czarek do herbaty nad ordynarnymi angielskimi
kubkami, z których piliśmy lurowatą kawę z mlekiem. „Strzeż
się – powiadał – zbędnych ruchów: im oszczędniej, tym lepiej”.
Pracowaliśmy w całkowitej ciszy, z rzadka tylko przy akompaniamencie
muzyki klasycznej.
Jako nastolatek pojechałem na kilka letnich miesięcy do Japonii,
by doskonalić swe umiejętności. W Mashiko, Bizen i Tambie,
miasteczkach słynnych ze swych wyrobów ceramicznych,
trafiłem do równie poważnych nauczycieli. Miałem wrażenie,
że jestem w raju: upajał mnie szelest opadającej papierowej rolety
i szmer wody spływającej po kamiennych płytach. Jedyną
rzeczą, która zakłócała mój podniosły nastrój, był widok takich
przybytków jak Dunkin’ Donuts. Po powrocie z Japonii spróbowałem
opisać moje przeżycia w artykule Japan and the Potter’s
Ethic. Cultivating a Reverence for Your Materials and the Marks
of Age [Japonia i etyka garncarstwa. Szacunek dla tworzywa
i znaków czasu].
Gdy już opanowałem rzemiosło, zdecydowałem się studiować
literaturę angielską i dopiero po ukończeniu uniwersytetu
zaszyłem się na siedem lat w cichej, niemal sterylnej pracowni –
najpierw na granicy Walii, potem w ponurym wielkomiejskim
centrum. W tym czasie skoncentrowałem się wyłącznie na pracy
– moje naczynia były tego wyrazem.
I oto znów jestem w Japonii. W pracowni, do której uczęszczam,
panuje nieopisany rwetes. Mojemu sąsiadowi nie zamykają
się usta; międląc swe porcelanowe naczynia, snuje niekończące
się monologi na temat baseballu. O dziwo, sprawia mi to przyjemność.
Wszystko zdaje posuwać się swoim torem.
Dwa kolejne wolne popołudnia poświęcałem na zbieranie materiałów
do książki o Leachu.
Spędzałem je w archiwum Nihon Mingeikan – Japońskiego
Muzeum Sztuki Ludowej – zrekonstruowanym wiejskim domu
mieszczącym założoną przez Yanagiego Sōetsu kolekcję sztuki
japońskiej i koreańskiej. Yanagi – filozof, historyk sztuki i poeta,
oczarowany urodą zwykłych przedmiotów codziennego użytku
wykonanych przez prostych, anonimowych rzemieślników: naczyń,
koszyków czy tkanin – postawił sobie za cel dotarcie do
źródeł owej doskonałości. Było to piękno wyzute ze świadomości.
Przedmioty te wyrabiano w tak wielkich ilościach, że wytwarzający
je rzemieślnicy nie próbowali nawet wyrazić w nich swego ja.
W pierwszych latach XX wieku Leach i Yanagi – wówczas
jeszcze młodzi – stali się niemal nierozłączni. Gdy już musieli
się rozstać, prowadzili ożywioną korespondencję. Wymieniali
uwagi na temat czytanych właśnie lektur, pisali o Blake’u, Whitmanie
i Ruskinie. W pewnym momencie narodziła się myśl, by
w niewielkiej wiosce położonej nieopodal Tokio założyć kolonię
artystów. Leach, korzystając z pomocy miejscowych chłopców,
lepił tam swoje naczynia; Yanagi, otoczony gronem artystycznych
przyjaciół, rozprawiał o Rodinie i idei piękna.
Za drzwiami prowadzącymi do archiwum, na końcu korytarza,
gdzie kamienne płyty ustępowały zwykłemu linoleum, znajdował
się niewielki pokoik, trzy i pół na dwa i pół metra, zastawiony
po sam sufit regałami pełnymi książek i kartonowych pudeł zawierających
notatki i korespondencję. Jedynym meblem w tym
pomieszczeniu było biurko, nad którym wisiała goła żarówka –
nic więcej. Lubię archiwa. W archiwum Yanagiego panowała absolutna
cisza i było wyjątkowo ponuro.
Czytałem, robiłem notatki i szkicowałem biografię Leacha,
której założeniem było przedstawienie tego artysty w zupełnie
nowym świetle. Przede wszystkim jednak zamierzałem rozprawić
się z japonizmem, liczącą ponad sto lat europejską fascynacją
kulturą Japonii, która wyrastała z całkowitego niezrozumienia
tego kraju. To, co u zachodnich artystów wywoływało namiętność
i entuzjazm, u uczonych tropiących fałszywe interpretacje
rodziło irytację i złość. Chciałem o tym napisać. Liczyłem, że
książka ta również mnie pozwoli się wyzwolić z opartego na stereotypach
zauroczenia tym krajem.
Kolejne popołudnie było przeznaczone na wizytę u wuja Iggiego.
Po wyjściu ze stacji metra i zostawieniu za sobą lśniących automatów
z piwem zaczynałem piąć się w górę. Mijałem świątynię
Sengakuji z grobami czterdziestu siedmiu samurajów, dziwny,
bogato zdobiony budynek – miejsce spotkań sekty shintō, oraz
prowadzony przez rubasznego pana X bar sushi; doszedłszy do
wysokiego muru otaczającego pełen wspaniałych sosen ogród
księcia Takamatsu, skręcałem w prawo. Własnym kluczem
otwierałem drzwi i wjeżdżałem na szóste piętro. Wuja zazwyczaj
zastawałem siedzącego przy oknie, pogrążonego w lekturze
– najczęściej Johna Le Carré, Elmora Leonarda lub jakichś
francuskich pamiętników.
– Pomyśl, jakie to interesujące – powiadał – niektóre języki
mają w sobie więcej żaru niż inne.
Pochylałem się ku niemu, by mógł mnie pocałować. Na biurku
leżał zawsze czysty arkusz bibuły, opatrzony nagłówkiem blok
papieru listowego i pióro, którym już wówczas posługiwał się coraz
rzadziej. Z okna, przy którym siedział, rozciągał się widok
na las dźwigów. Rosnące czterdziestokondygnacjowe budynki
zasłoniły widok na Zatokę Tokijską.
Zjadaliśmy obiad przygotowany przez gospodynię panią Nakano
albo Jirō, przyjaciela zajmującego sąsiednie mieszkanie. Omlet
z sałatą, a do tego grzanki z wyśmienitego pieczywa kupowanego
w jednej z francuskich piekarni w Ginzie i schłodzone białe
wino – Sancerre albo Pouilly-Fumé. I brzoskwinie. I jeszcze ser,
a potem aromatyczna czarna kawa.
(...)

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.