Zając o bursztynowych oczach to niezwykła synteza powieści detektywistycznej, rodzinnych wspomnień i wykładu z historii sztuki. Odziedziczywszy po wujecznym dziadku wyjątkowy zbiór 264 maleńkich japońskich figurek, autor rozpoczyna pasjonujące śledztwo. Zgłębiając historię tej szczególnej kolekcji, poznaje dzieje swoich przodków — kilku pokoleń arystokratycznej rodziny Ephrussich. Nurtuje go pytanie, jak to się stało, że z całej ogromnej fortuny właśnie te drobne i kruche przedmioty przetrwały kataklizmy XX wieku.
De Waal wyrusza w podróż, która zaprowadzi go do nieoczekiwanych miejsc i odciśnie na nim piętno, jakiego się nie spodziewał. Podążając tropem kolekcji netsuke, dotrze nie tylko do paryskich i wiedeńskich salonów, lecz i do ubogiego pokoju starej służącej. W trakcie swej wędrówki przeżyje sprawę Dreyfusa i narodziny antysemityzmu, Anschluss i wybuch wojny, a wreszcie zagładę wielu krewnych i rozproszenie się innych. Na sam koniec trafi do zrujnowanego przez wojnę Tokio i stanie się świadkiem odrodzenia i odbudowy tego miasta, a wraz z nim całej Japonii. Niesłychana przygoda. Pasjonująca lektura.
We wstępie de Waal zanotował: „Nie jest moim zamiarem pisanie rodzinnej sagi, a tym bardziej utrzymanej w nostalgicznym tonie opowieści o Mitteleuropie”. I – na szczęście – poległ na całej linii, bo jego książka wpisuje się w najlepsze tradycje gatunku: oto wielkość i upadek rodu Ephrussich, odeskich handlarzy zbożem jak z opowiadania Babla, między którymi pojawia się pierwowzór Proustowskiego Swanna i uczennica Rilkego, Francja z czasów Dreyfusa i nazistowski Wiedeń, nieprzebrane bogactwa i niepowetowane straty, poważni bankierzy i kochliwe elegantki. To prawda, że w „Zającu o bursztynowych oczach” chodzi o coś więcej. Ale w każdej dobrej sadze o Mitteleuropie chodzi o coś więcej.
To znacznie więcej niż tylko historia rodziny – to przepięknie odmalowany obraz dawnego świata. De Waal, uznany ceramik, bez wątpienia będzie także cenionym pisarzem.
To zaskakujące połączenie mikroprzedmiotu z makrohistorią daje wspaniały efekt.
Wyjątkowa opowieść de Waala to podróż w poszukiwaniu minionego czasu, ale także refleksja nad jego upływem. (…) Niewielu prozaików potrafiło opisać historię rodziny z większą wnikliwością, zachwytem i powściągliwością.
De Waal jest ceramikiem; potrafi przepięknie przywoływać doznania płynące z dotyku drobnych japońskich figurek, które w jego kieszeniach z Paryża przez Wiedń i Odessę zawędrowały z powrotem do Japonii.
W waszych rękach znajduje się arcydzieło. (…) Tak pięknie i elegancko opowiedziana historia to rzadka przyjemność.
Wyrafinowany opis poszukiwania utraconej rodziny i straconego czasu. De Waal przenosi nas do starej Europy, którą odmalowuje w całym jej bogactwie.
De Waal udowadnia, że przedmioty rzeczywiście mogą uczynić przeszłość bardziej namacalną. Historia, którą opisuje, jest zresztą wielopoziomowa, nie zamyka się wyłącznie w próbie odtworzenia rodzinnych losów: „nie wiem, czy jest to książka o mojej rodzinie, o pamięci, o mnie samym czy o tych maleńkich japońskich przedmiotach”. Ten splot rozmaitych perspektyw sprawia, że opowieść wciąga, pozwala wczuwać się zarówno w czasy, które przedstawia, jak i w samo poszukiwanie.
„Zając o bursztynowych oczach” to pasjonująca lektura dla kolekcjonerów przedmiotów, ale przede wszystkim wspomnień i ulotnych wrażeń, ceniących wszystko co piękne. I fascynująca literacka podróż śladami delikatnych netsuke.
De Waalowi udało się połączyć historię żydowskiej rodziny z kulturą dalekiej Japonii poprzez ukierunkowanie myśli na archetypiczny wymiar wspólnego doświadczenia. Dotyk, wrażliwość na fakturę przedmiotu i barwę, zadziwienie nad ruchem zaklętym w jednej chwili.
Te suche fakty stanowią rusztowanie niebywale wciągającej opowieści, której bohaterami są zarówno ludzie, jak i miejsca czy przedmioty.
To książka o wędrowaniu, o wyprawie w głąb pamięci, do źródeł czasu.
„Zając o bursztynowych oczach” to wolno snująca się opowieść o niebanalnych ludziach, oryginalnych zainteresowaniach, pięknych przedmiotach i świecie, którego już nie ma. Nie jest to jednak kolejna saga rodzinna, to coś więcej – traktat o potędze smaku i wyzwalającej roli sztuki.
Opowieść podana przez de Waala jest osnuta wokół bajońskich sum, znanych nazwisk i wspaniałych budynków i miejsc, i już to w znacznym stopniu przesądza o atrakcyjności książki.
„Zając o bursztynowych oczach. Historia wielkiej rodziny zamknięta w małym przedmiocie” – powieść krytyka i historyka sztuki oraz uznanego ceramika, Edmunda de Waala – zdaje się doskonale wpisywać w ramy gatunkowe wspomnianej prozy nostalgicznej.
„Zając o bursztynowych oczach” Edmunda de Waala to imponująca historia żydowskiego rodu Ephrussich, zamożnych, światłych, o wyrafinowanych gustach i barwnych biografiach. Ta urocza książka wpisuje się w nurt opowieści o Mitteleuropie, melancholijnej krainie wykwintnych salonów, artystycznych podróży i pieczołowicie gromadzonych kolekcji.
De Waal pisze znakomicie — oszczędnie, bez sentymentów, z brytyjskim dystansem i mądrością człowieka nieskłonnego do ferowania wyroków. Ta książka może być dla wielu odkryciem sezonu.
