Wyspy odzyskane

Wolin i nieznany archipelag

W powojennej historii Świnoujścia ogromne znaczenie miał statek Piast, który regularnie kursował między tym miastem a Szczecinem od grudnia 1945 roku, wożąc ludzi oraz zaopatrzenie. W pierwszych latach po wojnie dwa brzegi Świny spinał holownik Władysław IV. Początkowo woził tylko pasażerów, lecz po drobnych przeróbkach mógł zmieścić nawet dwie furmanki. W następnych latach pojawiły się większe jednostki, a przeprawa stawała się coraz bardziej regularna i gwarantowała lepszą przepustowość. W pamięci mieszkańców regionu oraz turystów zapisały się szczególnie dwa urokliwe, małe promy przewożące wyłącznie pasażerów pieszych: Fafik i Filutek. Prawie każdy znał też Bolka, psa, który pływał promami. Ten kundelek uchodził za pupila załogi dużych promów – regularnie kursował między brzegami, wysiadał i po krótkim spacerze wracał, zawsze reagując na dzwonek zapowiadający odbicie od brzegu. Był to chyba jedyny mieszkaniec wysp, dla którego nie istniało pojęcie „drugiej strony”.

Wyspą w pełnym tego słowa znaczeniu jest też Karsibór – nie przeszkadza w tym ani jego sztuczność, ani połączenie mostowe z wyspą Wolin. Znajdująca się na Karsiborze wioska to formalnie dzielnica Świnoujścia. Gdy więc jej mieszkańcy chcą załatwić sprawy urzędowe i wiele innych życiowych kwestii, muszą przejechać mostem, a następnie udać się na prom. Co ciekawe, wyspa ta nie miała stałego połączenia z lądem aż do 1966, gdy zbudowano liczący trzysta osiemdziesiąt metrów most Piastowski. Na wyspę Wolin można było się dostać wyłącznie własną łódką. Z wyspą Uznam łączył zaś Karsibór obsługiwany siłą ludzkich mięśni niewielki prom linowy, który przecinał Kanał Piastowski. Do lokalnej legendy przeszedł Goliat, człowiek obsługujący tę przeprawę.

– To było wielkie chłopisko, a wypić umiał tyle, że nawet Rosjanom imponował – wspominał Józef Pluciński.

Wyprawa z Karsiboru w podróż samochodową w głąb kraju oznaczała więc konieczność skorzystania z jego usług, następnie dotarcia do przeprawy w Świnoujściu i przepłynięcia na wyspę Wolin. W dni targowe na Karsibór, który był rolniczym zapleczem miasta, pływał prom umożliwiający bezpośredni transport do centrum.

Stary obrotowy most w Wolinie, który zbudowano w miejscu, gdzie Dziwna jest najwęższa, liczy sto trzydzieści pięć metrów długości. Przejedziemy nim na wysepkę zwaną Wolińska Kępą, po czym wjedziemy na krótki, kilkudziesięciometrowy mostek. Zaledwie taka odległość oddziela wyspę Wolin od stałego lądu. Wyspa liczy dwieście sześćdziesiąt pięć kilometrów kwadratowych powierzchni. To więcej niż Malta.

Krajobrazowo jest bardzo różnorodna. Gdybyśmy zdecydowali się objechać (lub obejść) ją dookoła, to po wyruszeniu w Wolinie na północ, zgodnie z nurtem Dziwny, pojedziemy piękną starą aleją, wzdłuż łęgów i pól. Po kilku kilometrach, gdy aleja się skończy, otoczy nas typowy nizinny krajobraz rolniczy. Z Sierosławia widzimy już Wyspę Chrząszczewską, a przy Zastaniu Dziwna rozlewa się, tworząc Zalew Kamieński. W Dziwnowie cieśnina łączy się z Bałtykiem, więc musimy tu odbić na południowy zachód. Jedziemy wzdłuż morskiego wybrzeża, po lewej ręce zaś mijamy małą krainę malowniczych i czystych jezior (między innymi Kołczewo, Żółwińskie, Czajcze). Na środku wyspy krajobraz jest na przemian lesisty i polny. Położone tam Warnowo czy Żółwino to urokliwe wioski, zdające się leżeć z dala od cywilizacji.

Już od Kołczewa teren robi się pagórkowaty, wyspę porasta też coraz gęstszy las. Od Wisełki jedzie się serpentyną, raz do góry, raz w dół wzdłuż klifowego wybrzeża. Droga prowadzi przez las bukowy. Najwyższy z klifów liczy ponad dziewięćdziesiąt metrów wysokości. Pozwalają podziwiać panoramę Zatoki Pomorskiej, bo tak nazywa się ta część Bałtyku. Warto więc się zatrzymać i powędrować na wzgórze Gosań, na którym znajduje się punkt widokowy.

Za Międzyzdrojami możemy się skierować dalej na zachód, nizinnym, zalesionym cyplem, wciśniętym między Bałtyk a Zalew Szczeciński. Tą drogą dotrzemy do Świnoujścia i Świny. Możemy też skręcić na południe, gdzie za chwilę po prawej będziemy mieli jeziora Wicko Małe i Wicko Wielkie (są de facto częścią Zalewu), a po lewej wysokie wzgórza pokryte lasem bukowym. Jeśli odbijemy w lewo do Wicka i wjedziemy ulicą Widokową na samą górę, to przez chwilę możemy się poczuć jak w Bieszczadach urozmaiconych widokiem wysp wstecznej delty Świny.

Trzymając się wybrzeża, wyruszymy na wzniesienie, na którym znajduje się wioska Lubin, położona pięćdziesiąt–sześćdziesiąt metrów nad poziomem morza. Stąd roztacza się widok na wyspy, Świnoujście, Karsibór i ogromną przestrzeń Zalewu aż po Nowe Warpno oraz Trzebież, czyli miejsce, gdzie Odra wpada do tego akwenu. Dalsza podróż jest możliwa tylko pieszo, rowerem lub łodzią, bo tu droga kończy się przy granicy Wolińskiego Parku Narodowego. Kierując się od Lubina na wschód, w stronę Wolina, będziemy podróżować wzdłuż wysokich, stromych, piaszczystych klifów. Wyspa Wolin ma kształt zbliżony do trójkąta, którego aż dwa boki mają charakter wybrzeża klifowego.

Jeszcze innych wrażeń dostarczy nam Karsibór. Wioska, a właściwie dzielnica Świnoujścia o tej samej nazwie co wyspa, leży nad samą wodą, wśród szuwarów, w bezpośredniej bliskości ma wysepki i kanały między nimi. Na Karsiborze nie brakuje również rozległych pól, trzcinowisk oraz lasu. Polska część wyspy Uznam to przede wszystkim Świnoujście – miasto, którego centrum jest rozpięte między Świną a najszerszą w tej części Europy piaszczystą plażą. Granica powodowała, że przez lata na tym kończył się nasz wyspiarski świat, jednak wejście do strefy Schengen spowodowało, że wszystkie drogi i szlaki wyspy Uznam stanęły przed nami otworem. Zaczęło być widoczne, że nasze wyspy są częścią szerszego krajobrazu i świata przyrody, na które składają się plaże Uznamu, tutejsze jeziora, leśne pagórki i obszary nizinne, a także liczne cyple i cypelki nad Pianą. W pewnym momencie cieśnina rozlewa się, tworząc Achterwasser, czyli Zatokę Uznamską. Tam, między Damerow a Zempin, wyspa jest szeroka na zaledwie kilkaset metrów. Najdalej wysunięty na północ cypel, na którym znajduje się park krajobrazowy, zdaje się czasami być na równym poziomie z taflą morza. A stąd przecież już tylko rzut beretem na Rugię.

Świat wyspiarskiej przyrody wyróżnia się wszędobylskością dzików, żyjących już w pewnej harmonii z ludźmi, zwłaszcza turystami, którzy chętnie je dokarmiają i fotografują, a także obecnością jelenia europejskiego, sporadycznymi odwiedzinami foki szarej, widocznymi efektami pracy bobrów oraz obecnością żubrów w zagrodzie Wolińskiego Parku Narodowego. Przede wszystkim jest to jednak świat różnorodnego ptactwa, od mew i rybitw, przez czaple szarą i białą oraz mniejsze gatunki, aż po dominującego tu kormorana. Te rzadkie i znajdujące się pod ochroną ptaki żyją nad Zalewem Szczecińskim cały rok w liczbie kilkudziesięciu tysięcy sztuk. Jest to bez wątpienia ewenement, który spędza sen z powiek miejscowym rybakom. Kormoran to bowiem ich największy konkurent. Symbolem Wolińskiego Parku Narodowego jest zaś bielik. Dostrzeżenie go z lubińskich klifów rzeczywiście nie stanowi wielkiego problemu.

Określenie „kraina czterdziestu czterech wysp” utrwaliło się już w lokalnej świadomości, lecz niestety przyjdzie je zmienić. Teraz będzie wysp czterdzieści sześć. Dwie nowe powstają dlatego, że na Zalewie Szczecińskim pogłębiany jest tor wodny ze Świnoujścia do Szczecina. Będzie głębszy o całe dwa i pół metra. Tor ma ponad sześćdziesiąt siedem kilometrów długości i dwieście pięćdziesiąt metrów szerokości. Z tą ogromną ilością wydobytej ziemi coś trzeba zrobić; a więc – wyspy. Skorzystają z nich na pewno kormorany i czaple. Na jednej z nich planowana jest nawet przystań.

Jean Genet pisał w Dzienniku złodzieja: „Rozprawia się nieraz o wpływie pejzażu na uczucia, nigdy jednak o tym, jak działa na postawę moralną”[1]. W 2016 roku wspólnie z Mateuszem Sikorą zaczęliśmy poznawać losy osadników, którzy przybyli na wyspy w pierwszych latach po II wojnie światowej. Rozmawialiśmy z ostatnimi z nich, odkrywając trudne, a zarazem niezwykle barwne historie. W ten sposób o wiele bardziej zrozumiały stał się dla mnie również punkt widzenia Niemców, którzy wtedy opuścili ten region. Od tego czasu zacząłem inaczej patrzeć na dobrze znaną mi przestrzeń. Z jednej strony uderzyło mnie, w jak dużym stopniu nadal żyjemy na gruzach cywilizacji, która odeszła przed siedemdziesięciu laty. Z drugiej zaś, poznając perspektywę ludzi, którzy w ogromnie trudnych warunkach tworzyli tu swój świat na nowo, zacząłem rozumieć, dlaczego takim, a nie innym przeobrażeniom uległy wyspiarskie przestrzeń i infrastruktura. Patrząc na domy, te obecne i te, po których pozostały tylko fundamenty, a także na drogi, ścieżki i dukty, wyobrażałem sobie, jak musieli je postrzegać ludzie przybywający tu z różnych stron świata, po latach wojennej traumy. Ponadto uderzało mnie, jak bardzo ich sposoby życia zdefiniowała wyspiarskość: wszechobecność wielkiej wody, oddalenie od centrum kraju, problemy komunikacyjne. Owa przestrzeń działała na osadników, oni zaś stopniowo ją kształtowali. Z wielką mocą zadziałały tryby Historii. Właśnie tej pisanej wielką literą, determinowanej postanowieniami wielkiej trójki z Poczdamu, polityką ZSRR wobec Polski i Niemiec oraz przemianami politycznymi w powojennej Polsce. Historia i geografia przestały być w moich oczach przeciwieństwami. Stały się siłami wspólnie kształtującymi losy moich dawnych i obecnych sąsiadów, tworzącymi specyficzną i dynamiczną społeczność wyspiarzy, wpływającymi na ich uczucia oraz postawy i wybory życiowe.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.