Byli więźniowie obozów często dziękują Penny Marshall i mnie za uratowanie im życia. Nie jestem w stanie ocenić, czy rzeczywiście było to naszą zasługą, a poza tym to zbyt niezwykła myśl, by w ogóle objąć ją rozumem. Penny i ja wiemy tylko tyle, że spóźniliśmy się o trzy miesiące. Te zbrodnie nie zostały, jak uprzejmie twierdzą ocaleni i historia, „odkryte” przez Penny Marshall, Iana Williamsa, Eda Vulliamy’ego, ITN czy „The Guardian”. Były rzeczą powszechnie znaną w ośrodkach władzy, wśród ludzi, którzy nie zamierzali zdradzać serbskich sekretów.

W 1996 roku postanowiłem dowieść, że wielu ludzi na Zachodzie dobrze wiedziało o „ukrytej” hańbie obozu Omarska. Nikt w Wielkiej Brytanii nie chciał ze mną o tym rozmawiać – na korytarzach budynków rządowych przy Whitehall panowała zmowa milczenia. Jednak w Ameryce znalazło się dość ludzi, których dręczyły wyrzuty sumienia i którzy gotowi byli powiedzieć mi coś na ten temat.

Były amerykański dyplomata, Paul Nietzke, którego odwiedziłem na przedmieściach Waszyngtonu na początku 1996 roku, próbował przemycić informacje o obozach cztery lata wcześniej.

– Wiedzieliśmy, że Serbowie gromadzą więźniów w jednym miejscu. Zastanawiam się, kiedy powinniśmy byli zrozumieć, że to kampania w nazistowskim stylu, choć na mniejszą skalę? – pytał retorycznie.

Mówił również, że informacje o obozach pojawiły się już w maju 1992 roku, a przedstawił je Muhamed Sacirbey, ambasador rządu bośniackiego przy ONZ. Sacirbey powiadomił o obozach sekretarza generalnego ONZ Butrusa Butrusa Ghalego 15 maja, ale „nie został potraktowany poważnie” (Sacirbey sam przyznał, że nie miał pojęcia, jak tragicznie wygląda sytuacja w obozach, i być może nie był tak stanowczy, jak powinien).

Organizacje, które pracowały najbliżej obozów i wiedziały o nich najwięcej, to Wysoka Komisja ONZ do spraw Uchodźców (UNHCR) i Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Jednak jak mówił Nietzke:

– Organizacje humanitarne uważały, że najważniejsze jest, by mogły kontynuować swoje działania, dlatego też nie podnosiły alarmu. Pod koniec maja w Departamencie Stanu zaczęliśmy już dostrzegać różnicę między ośrodkami zbiorczymi dla cywilów i obozami. Ale agencje pomocowe wciąż nie chciały donosić na Serbów. Bały się, że jeśli podniosą alarm, ich misja zostanie przerwana, a niedoinformowani, żądni czynu wojskowi zmuszą ich do odwrotu, a być może nawet doprowadzą do ich śmierci.

José María Mendiluce, szef UNHCR dla terenu Bośni, przyznał w rozmowie ze mną w 1996 roku:

– Po raz pierwszy dowiedzieliśmy się o obozach […], gdy pod koniec maja ludzie uciekali do Chorwacji i mówili o ośrodkach dla zatrzymanych. Nie znaliśmy położenia tych obozów ani skali [zbrodni]. Skierowałem świadków do MKCK, bo to właśnie Czerwony Krzyż zajmuje się takimi sprawami.

Na początku czerwca do chorwackiego miasta Karlovac napłynęła fala muzułmańskich uchodźców. Mendiluce pomagał zbierać zeznania i wysyłał raporty do siedziby UNHCR w Genewie.

– Przesyłaliśmy poufne informacje, że uchodźcy mówią o obozach koncentracyjnych – opowiadał.

W połowie czerwca rząd Bośni przedstawił listę stu sześćdziesięciu jeden obozów koncentracyjnych. Lista trafiła do Butrusa Ghalego i do amerykańskiego Departamentu Stanu.

– Wszyscy nazywali to propagandą – zdradził mi jeden z urzędników. Powiedział również, że reakcja ONZ wyglądała następująco: – To od Bośniaków, więc na pewno przesadzają.

W przypadku niektórych miejsc wymienionych na liście rzeczywiście można to było nazwać przesadą, ale nie w odniesieniu do Omarskiej, Trnopolja czy Keratermu.

W 1996 roku Mendiluce powiedział:

– Pamiętam trzy spotkania z MKCK w Zagrzebiu, podczas których dyskutowano głównie o tych obozach. To było na początku czerwca. Przedstawiciele Czerwonego Krzyża mówili, że próbowali się do nich dostać. Wyraźnie dawali mi do zrozumienia, żebym się nie wtrącał, bo to zakres ich odpowiedzialności.

Pewien amerykański dyplomata, z którym miałem okazję rozmawiać, wspominał inne spotkanie z wysokimi rangą pracownikami Czerwonego Krzyża w Zagrzebiu.

– Przyjęli szokującą defensywną postawę – mówił dyplomata.

– Nie chcieli obciążać nikogo odpowiedzialnością ani winą za te obozy.

Przedstawiciel Czerwonego Krzyża, którego o to spytałem, bronił polityki publicznego milczenia:

– W Banja Luce musieliśmy zdecydować: czy chcemy nadal pracować z więźniami w obozach, czy przyjmiemy postawę, która będzie oznaczała koniec naszej obecności w tamtych miejscach.

Żeby móc w ogóle utrzymywać kontakt z więźniami, MKCK gotów był zachować milczenie, „przynajmniej oficjalnie”, jak dodaje przedstawiciel organizacji.

Ale co z wywiadem i dyplomacją? Co oni o tym wiedzieli? Zachodnie rządy wycofały swoich przedstawicieli z Bośni w 1992 roku, a ze względów protokolarnych nieliczni dyplomaci pozostali w Chorwacji musieli składać raporty przez Belgrad. Jak to ujął w 1996 roku Victor Jackovich, pierwszy amerykański ambasador w Słowenii:

– Misje w Zagrzebiu były maleńkie, podczas gdy wciąż nadmiernie rozrośnięte ambasady w Belgradzie nie chciały ryzykować i wysyłać swoich ludzi do Bośni. Rządy, które przez czterdzieści lat utrzymywały kontakty na terenie całego kraju, nagle mówiły z Belgradu: „Nie wiemy, co się tam dzieje”. I w większości wypadków wolały zamknąć oczy albo przemilczać prawdę.

Informacje przekazywane przez brytyjskich dyplomatów i przedstawicieli wywiadu w Belgradzie i Zagrzebiu miały przede wszystkim umniejszać wagę bośniackich oskarżeń. Podczas jedynej próby dyskusji na ten temat, do jakiej udało mi się doprowadzić w Zagrzebiu, brytyjski dyplomata mówił o zbrodniach, które zdaniem Brytyjczyków Bośniacy dokonywali na własnym narodzie, by sprowokować interwencję – co okazało się perfidnym i oburzającym kłamstwem – pomniejszając zarazem okropieństwa obozów. Mój kolega po fachu, Alec Russell z „The Daily Telegraph”, donosił na początku konfliktu, że podczas spotkania w ambasadzie w Belgradzie „przez dwie godziny opowiadano o podłościach popełnianych przez Chorwatów i Muzułmanów”. Brendan Simms cytuje ambasadora Wielkiej Brytanii w Belgradzie, Ivora Robertsa, który rzekomo napisał memorandum o „serbskim poczuciu historycznej niesprawiedliwości”.

Informacje napływały jednak z amerykańskiej ambasady w Belgradzie dzięki gorliwości młodego dyplomaty, Henry’ego Kelleya, który studiował wcześniej w Banja Luce i miał okazję rozmawiać z mieszkańcami miasta w czasie wojny, gdy linie telefoniczne zwykle nie działały. Kelley, który w 1996 roku nadal pracował w Departamencie Stanu w Waszyngtonie, nie wspominał o depeszach, które wysyłał kilka lat wcześniej – i nie mówi o nich nadal. W roku 2011 wciąż jest czynnym dyplomatą i nie

może udzielać wywiadów. Dowiedziałem się jednak, co pisał, od ludzi, którzy odbierali jego telegramy w Waszyngtonie:

– Informacje od niego napływały do nas niemal codziennie – powiedział dyplomata Marshall Harris, który później na znak protestu ustąpił ze stanowiska, oburzony bezczynnością władz w sprawie Bośni. – Wydawało się oczywiste, że widzimy tylko czubek góry lodowej i że mnóstwo ludzi, którzy wchodzą na tę górę, nigdy z niej nie zejdzie. Znikali bez śladu, głównie mężczyźni. Stopniowo docierało do nas, że znikają właśnie w obozach koncentracyjnych. Najpierw dowiedzieliśmy się o „punktach logistycznych”. Pod koniec maja nazywano je „centrami tranzytowymi”, potem „obozami dla zatrzymanych”, jeszcze później „fabrykami i kopalniami”, aż w końcu wszystko połączyło się w jedną całość: gułag. Pojawiły się konkretne nazwy: Omarska, Keraterm.

Depesze Kelleya krążyły po całym budynku Departamentu Stanu w Waszyngtonie. Margaret Tutwiler, rzeczniczka Departamentu, potwierdziła to podczas naszej rozmowy w styczniu 1996 roku:

– Wszystko przechodziło przez moje biurko – powiedziała. – Czytałam raporty wywiadu i nadchodzące depesze na długo przed tym, jak trafiały do prasy.

Okazało się jednak, że zarówno Departament Stanu, jak i służby zagraniczne Wielkiej Brytanii i Francji otrzymywały nie tylko depesze Kelleya.

19 lipca opublikowano raport o Manjačy autorstwa Roya Gutmana z nowojorskiego dziennika „Newsday”. Gutman domagał się od Departamentu Stanu, Komisji do spraw Wywiadu i Białego Domu odpowiedzi na raport i dawał im szansę ujawnienia wszystkiego, co wiedzieli. Nikt nie zareagował. 29 lipca, po porannych relacjach zamieszczonych w „The Guardian”, Karadžić wystąpił w ITN, zaprzeczając oskarżeniom i zapraszając nas do Omarskiej. W niedzielę 2 sierpnia Gutman opublikował zeznania dwóch mężczyzn, w tym jednego zbiega z Omarskiej. Wywołało to panikę w Waszyngtonie, gdzie Lawrence Eagleburger przejmował właśnie urząd sekretarza stanu z rąk Jamesa Bakera III.

Poniedziałek 3 sierpnia był pierwszym dniem pracy Eagleburgera na nowym stanowisku, w miejsce Bakera, który przeniósł się do Białego Domu do prezydenta George’a H. W. Busha.

– Artykuł Gutmana przekazywano sobie wtedy jak samizdat – wspomina jeden z wysokich rangą urzędników. Tymczasem rzecznik, Richard Boucher, powiedział rozgorączkowanym dziennikarzom, że rząd Stanów Zjednoczonych rzeczywiście posiada informacje potwierdzające relację Gutmana. Jednak nazajutrz, we wtorek 4 sierpnia, to samo Biuro do spraw Europejskich, które przygotowało oświadczenie Bouchera, wydało komunikat o zupełnie odmiennej treści: nie ma żadnych informacji dowodzących istnienia obozów. Grupa zdumionych urzędników natychmiast ruszyła do akcji:

– Dzwoniliśmy do Biura do spraw Europejskich – mówi Marshall Harris – i pytaliśmy, co się tam u diabła dzieje. Powiedzieli nam, żebyśmy nie naciskali, bo to nic nie da, że jeśli chcemy coś zrobić, powinniśmy rozmawiać z Eagleburgerem. To on stał za drugim komunikatem.

Stanowisko CIA było jasne, jak powiedział mi jeden z pracowników agencji w 1996 roku:

– Twierdzenie, że nie ma żadnych informacji o obozach, było kłamstwem.

Czterech wściekłych urzędników, którzy później na znak protestu ustąpili ze swoich stanowisk, szukało kolejnych dowodów – i je znalazło. W szafce w Dziale Praw Człowieka Departamentu Stanu leżał plik ze szczegółowymi raportami o obozach – z Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża. Został, jak powiedział mi urzędnik Departamentu, „przerzucony przez płot gdzieś w połowie czerwca”.

– Te dokumenty – mówił rozsierdzony Marshall Harris – zostały przygotowane przez MKCK w połowie czerwca i dostarczone tutaj. To nie była nowa rzecz. Była w systemie od sześciu tygodni.

Raporty potwierdzały istnienie sieci obozów, podawały ich położenie, opisywały tortury i mordy, do których dochodziło na ich terenie. Stwierdzano w nich, że trudna do oszacowania liczba osób została aresztowana; znęcano się nad nimi i je mordowano.

Jednak tego samego popołudnia, 4 sierpnia, pan Eagleburger wysłał na Capitol Hill asystenta sekretarza stanu, Toma Nilesa, by ten poinformował senacką Komisję Spraw Zagranicznych, że nie ma „żadnych informacji” potwierdzających istnienie obozów. Szef Komisji w Izbie Reprezentantów, Tom Lantos, dał mu szansę na wycofanie się z tego oświadczenia. Lantos stwierdził, że to nieprawdopodobne, by rząd Stanów Zjednoczonych nie wiedział o takich rzeczach. Ale pan Niles obstawał przy swoim.

– Trzeba było naprawdę bezczelnego kłamstwa, żeby powstrzymać interwencję – mówił Paul Nietzke. – I rzeczywiście było to potężne łgarstwo. Zdumiewające oszustwo. Ale nazajutrz wy pojechaliście do Omarskiej i wszystko wyszło na jaw.