Jedna z nas opowieści o Kresach słuchała w domu, choć ta nazwa rzadko padała. Mówiło się po prostu Szczara. Niewielki folwark Szczara nad rzeką o tej samej nazwie oddany prababce – nieposłusznej córce ziemiańskiej, która bez pozwolenia rodziców wyszła za zaściankowego, przystojnego inteligenta – był jak kalejdoskop. Raz widać spalony dom i ruiny budynków gospodarczych, bo tamtędy przechodził front I wojny, a potem hulali bolszewicy. Innym razem łódkę na wodzie w letni, słoneczny dzień i niosący się z niej po rzece słynny wówczas sopran spinto zaprzyjaźnionej z pradziadkami Matyldy Polińskiej‑Lewickiej. Ulubiony koń wsadzający łeb przez okno, żeby podkradać cukier z nieopatrznie postawionej na parapecie cukiernicy. Święto Kuczek u żydowskiej koleżanki babki z gimnazjum w Słonimie.

Druga z nas co rusz spotykała Kresowiaków podczas pracy. Słuchała opowieści o kolejarzu z Tarnopola, który podczas wojennej zawieruchy zbierał rozrzucone tomy Kraszewskiego, o poziomkach z majątku Marsów w Sądowej Wiszni transportowanych samolotem do Harrodsa. No i miała to szczęście, że Antoni Rosen, osiadły pod Warszawą ziemianin z kowieńskich Gaczan, obdarzył ją swoją przyjaźnią. A o Kresach, ich niezwykłości i obyczajach mógł rozmawiać „do rannego udoju”. To właśnie jego dwór opisał Józef Weyssenhoff w Sobolu i pannie.

W szarym PRL‑u te opowieści – bez cenzury w wersji domowej i starannie wyselekcjonowane przez cenzurę w wersji książkowej – brzmiały niczym baśń z Księgi tysiąca i jednej nocy. Po upadku komunizmu pojawiło się wiele publikacji, w większości z dworkiem, koniem i sopranem w tle. Zaczęłyśmy szukać innej twarzy Kresów, tej najbardziej zapomnianej. Bo kto dziś pamięta o bitwie polskich marynarzy pod Czarnobylem lub o odbudowie Brześcia – najbardziej zniszczonego w czasie I wojny światowej miasta II Rzeczypospolitej? Po odzyskaniu niepodległości Polska mierzyła się z wyzwaniem cywilizacyjnym, jakim była odbudowa materialna Kresów i zespolenie ich z resztą kraju. Odrodzona Polska jest obolała. Prawie pięćdziesiąt procent terenów, które przed rozbiorami należały do I Rzeczypospolitej, po I wojnie przypadło Rosji i Litwie. Okrojone Kresy stanowią najbardziej zniszczoną i najtrudniejszą do rządzenia część kraju. Nowoczesność nie przyjmuje się łatwo w tym starym, feudalnym świecie. Postanowiłyśmy przyjrzeć się kilku projektom rozwojowym w województwach wschodnich II RP. Przeglądałyśmy archiwa, gazety,  wspomnienia i docierałyśmy do ostatnich świadków. Odbyłyśmy wiele podróży, również po to, żeby zobaczyć, co z tych inwestycji zostało do dziś.

Praca zaczęła się od szperania w przedwojennych gazetach. „W Pińsku musi być lotnisko!” – krzyczy „Echo Pińskie” w 1934 roku. „Zasięg musi być o wiele większy niż stacji krakowskiej” – pisze wileńskie „Słowo” o swojej nowej stacji radiowej. „Zawrzała w tempie iście amerykańskim ciężka walka  człowieka z naturą, który postanowił tej puszczy wyrwać skrzętnie skryte bogactwa” – pisze dziennikarz o kopalni bazaltu w Janowej Dolinie na Wołyniu.

Tak odnajdywałyśmy przedwojenne marzenia i plany II RP związane z województwami wschodnimi. Chwilami jest egzotycznie – Polska Marynarka Wojenna toczy swoje pierwsze boje na Polesiu, na Wołyniu wojewoda Józewski zmaga się z niechętnymi Polsce Ukraińcami. A chwilami znajomo – ambicja, żeby dogonić Zachód w nowoczesności, codzienne potyczki rodzimych firm z działającymi na naszym rynku zagranicznymi potentatami, polskie kompleksy i traumy.

Ignacy Konopacki ma dwanaście lat i trzyma w dłoni różowo‑niebieskiego spranego rubla. Zaraz kupi swojego pierwszego królika. Królik zamieni się w wielką fabrykę w Mostach na Grodzieńszczyźnie. Komandor Zajączkowski kreśli na piasku w pińskim porcie model nowego kutra uzbrojonego. Witold  Hulewicz ustawia z ekipą dźwiękowców mikrofony nad Wilią i martwi się o pogodę w dniu pierwszego polskiego słuchowiska radiowego. Jakże są nam bliscy w swojej krzątaninie.