Bielica, pomorska wieś Stefanii była jak dwie mało pasujące do siebie części. Większa – ukraińska, ale też podzielona, bo część ludzi przywieźli tu z Lubelszczyzny, gdzie były ukraińskie czytelnie i działała samokształceniowa Proswita, a innych z ukrytych w górach przysiółków; nawet ich język był nieco inny. Mniejsza – polska, zamieszkana przez Zabużan. Był też jeden Niemiec, który nie zabrał się ze swoimi. Gdy popił, a pił często, krzyczał na żonę: „Ty ukraińska kurwo”. Choć ona Zabużanka, ale prawosławna, więc nie Ukrainka z „Wisły”.

Polskie i ukraińskie dzieci bawiły się z sobą. Czasem polskie urągały ukraińskim od banderowców, ale przecież były na siebie skazane, podobnie zresztą jak dorośli. Zresztą – w Białym Borze była już w latach sześćdziesiątych ukraińska szkoła (powstała w 1958 roku), niby zwyczajna, prowincjonalna podstawówka z internatem, ale nosząca imię Tarasa Szewczenki i z ukraińskim językiem nauczania. A potem, jak reszta rodzeństwa, Stefania poszła do ukraińskiego liceum do Legnicy.

– Niektórzy z naszych, nawet bardzo bliskich, ukrywali narodowość – mówi Stefania. – Chodzili do łacińskiego kościoła, mówili tylko po polsku, nawet z dziećmi, a może przede wszystkim z nimi. Rodzina taty, może przez jego Jaworzno, a może tak po prostu, dla bezpieczeństwa i wygody, całkowicie się spolonizowała. Dzieciom nadawali bardzo polskie imiona. Bez sensu, bo przecież i tak wszyscy wiedzieli, Ukraińcy i Polacy.

Rodziny, jak to zwykle, spotykały się w zasadzie tylko na wielkich uroczystościach, ślubach i pogrzebach. Ludzie zjeżdżali z całego Pomorza, a nawet z Lubuskiego i z Dolnego Śląska. Pewnego razu bliski kuzyn Stefanii podsłuchał rozmowę swojego ojca z wujem. Zaczęli po polsku, ale po kilku zdaniach język się zmienił na bardziej miękki, śpiewniejszy. Kuzyn zapytał: „Ty, tato, mówisz tym językiem?” – on na to: „Twoja matka też”.

Tak Zbyszek dowiedział się, że jest Ukraińcem; już studiował na uniwersytecie. Nie był jedyny. Gdy rodzina Stefanii jeździła do Białego Boru na nabożeństwa, spotykali ludzi, którzy w lekkim popłochu mijali cmentarną kaplicę zamienioną w cerkiew. Czasem mama powiedziała: „O, ci są z mojego Dzikowa”. Czasem ojciec wskazał kogoś, kto na wschodzie mieszkał w sąsiednim przysiółku. Biały Bór to niby prowincja, ale jak ktoś już tam trafił z okolicznych wsi, mógł łudzić się nadzieją, że schowa się między Polakami, nikt go nie pozna, nic nie wypomni i będzie mu ciut łatwiej. A co dopiero w Koszalinie, w Szczecinie, w Słupsku lub w Zielonej Górze. Ludzie chronili siebie i rodziny, zwłaszcza że w latach sześćdziesiątych wynudzeni jak mopsy powiatowi funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa przypominali sobie o deportowanych i lubili od czasu do czasu postraszyć. Dzisiaj można się z tego śmiać, lecz wówczas nikomu nie było do śmiechu.

– Ten nasz Zbyszek był bardzo zdziwiony, zaszokowany – tak zapamiętała Stefania. – Miał ogromne pretensje do rodziców, zaczął uczyć się ukraińskiego, chciał za wszelką cenę przystać do naszego towarzystwa. Nie udało się, zresztą nie tylko jemu. Zbyszek nie był jedynym, komu coś zabrano i już nie potrafiono oddać.

Ci, których dziadkowie i rodzice ze strachu uciekli od ukraińskości, stawali się Polakami. Tak realizowała się w praktyce główna idea wywózek.

Bogu dzięki, że była jeszcze cerkiew. Rodzice Stefanii po to, by pobrać się we wschodniej liturgii, kilka dni jechali do Cyganka pod Gdańskiem, gdzie od 1952 roku ksiądz Bazyli Hrynyk odprawiał w zrujnowanym gotyckim kościele skryte przed szerszą gromadą wiernych greckokatolickie msze (skończyło się, gdy poszedł siedzieć za – podobno – wspieranie UPA, w 1954 roku został skazany na sześć lat, wyszedł po Październiku ’56). Stefania jest pewna, że religijność jej rodziny była równoznaczna z ukraińskością. Kto wytrwał przy starej wierze, z reguły nie odszedł od języka. W drugą stronę bywało już różnie.

– Mama mówiła, że u nas w Białym Borze nie ma prawdziwej cerkwi – opowiada. – Chodziliśmy na msze każdej niedzieli i w każde święto, a mama swoje: to nie jest prawdziwa cerkiew. Jakoś w latach osiemdziesiątych pojechałam do Dzikowa Starego, maminej wsi. Zobaczyłam murowaną ruinę, odpadający tynk, dziury w ścianach; w świątyni zrobili magazyn nawozów sztucznych, spelunę, gdzie walały się flaszki, taki szalet dla miejscowych pijaków. Weszłam do środka zza miejsca, gdzie kiedyś stał ikonostas. Miałam wrażenie, że naruszam świętość, wszystko mnie bolało; w cerkwi tam się nie wchodzi, to miejsce jest zarezerwowane dla kapłana. Wtedy zrozumiałam po raz pierwszy, o co szło mojej mamie z naszą cerkwią w Białym Borze, bez cebulastej, pękatej kopuły i tej szczególnej atmosfery, nawet jeśli była zdesakralizowana, zawalona workami z saletrą i potłuczonym szkłem. Oraz – dlaczego nigdy nie chciała pojechać do Dzikowa.

Stefania pamięta wieloletnie oczekiwania mieszkańców Białego Boru na nową cerkiew. Wezwanie ma piękne – Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy. Powstała w 1997 roku, wystawiona wedle projektu Jerzego Nowosielskiego. Jest niewielka, lecz nadzwyczaj piękna: prosta bryła z dwiema kopułami, wzorowana na wczesnochrześcijańskich kościołach Wschodu. Ma jeszcze tę właściwość, że słychać w niej wyraźnie najcichszy nawet szept, spokojne kazanie brzmi doniośle, a muzyka psalmów i chorałów wylewa się daleko za budynek. Ściany zdobią święci o niemal czarnych twarzach. Czarne oblicze ma surowy i smutny Chrystus Pantokrator w ikonostasie składającym się z trzech obrazów.

– Wiem, że cerkiew Nowosielskiego jest piękna – mówi Stefania. – Młodzi doceniają jej urodę, polubili nowoczesność, ale starsi nigdy się nie przyzwyczaili i już nie przyzwyczają. Bo w cerkwi musi być miejsce na wyszywane ręczniki, na wazoniki z kwiatkami, niech będą nawet plastikowe, na niezdarne niekiedy ikony, prościutkie, pisane przez wioskowych twórców. Takie cerkwie były z nami od zawsze, ratowały obrządek i język, pozwalały przetrwać ukraińskości. Nie byłoby nas już, gdyby nie te ręczniki leżące przy ołtarzach. To był wyznacznik, może tandetny, pospolity, ale bardzo autentyczny, że jesteśmy różni i pilnujemy tej różnorodności, inni od polskiego otoczenia.