Gdy zszedłem z promu, sznur żółtych taksówek zdążył już zniknąć z nabrzeża. Pokrzepiłem się kawą, właściwie kilkoma kawami, i powlokłem w stronę centrum, mijając po drodze salon wystawowy z paroma nowymi czerwonymi ferrari. Nieco dalej karabinierzy zablokowali ulicę. Kręciło się tam też mnóstwo żołnierzy. Byli niespokojni. Mały opuszczony hotel przy via Maqueda naprzeciw kiosku w stylu art nouveau. Okna przesłonięte okiennicami lub pozbawione szyb, obłażące z farby drewniane drzwi frontowe otwarte na oścież, a za nimi zrujnowane wnętrze. Zawróciłem i znalazłem inny hotel, zwrócony tyłem do portu labirynt na trzecim piętrze, na które wjeżdżało się rozklekotaną metalową windą. Pokój mieścił się nad hurtownią kawy i pachniał prażonymi ziarnami. Przed stojącym nieco dalej, z pozoru nieciekawym budynkiem pełnili straż zamaskowani żołnierze stojący z szeroko rozstawionymi nogami. Jeden zauważył moje wścibskie spojrzenie i gdy go mijałem, odbezpieczył karabin. Latem 1992 roku na Sycylię przerzucono z „kontynentu” siedem tysięcy żołnierzy. Trzy lata później wciąż tu byli. W pewnym sensie operacja „sycylijskie nieszpory” była kolejną obcą inwazją, w dodatku dziwnie nazwaną, gdyż przywodziła na myśl krwawe XIII-wieczne powstanie przeciw okupującym Sycylię francuskim Andegawenom, kiedy w ciągu kilku dni wymordowano tysiące miejscowych.

Ten nowy hotel znajdował się jeszcze bliżej panelleria, miejsca, do którego zamierzałem się udać. Wiele z tego, co na Sycylii najlepsze, przetrwało tu od czasów Arabów, a tradycja smażonych placków z ciecierzycy sięga prawdopodobnie IX wieku. Nigdy nie widziałem panelle poza Palermo i rzadko kiedy poza targiem Vucciria. Panelleria mieściła się w zaułku przy niewielkim placu targowym – małe, surowe pomieszczenie z wejściem od ulicy, w którym mieścił się stół do wykrawania prostokątnych kawałków ciasta i kadź z rozgrzanym olejem. Panelle to tania i skromna strawa, lecz otacza ją przepych.

Tak jak pewne słodkie i pikantne dania, które zawierają w sobie wszystko i w których ostrość przechodzi w słodycz, a słodycz w ostrość, dania, które zdają się spełnieniem marzeń głodnego, tak i najobfitsze bazary, najzasobniejsze, najbardziej odświętne i barokowe znajdują się w ubogich krainach, nad którymi zawsze unosi się widmo głodu […] w Bagdadzie, Walencji czy Palermo targ to coś więcej niż targ […] to wizja, marzenie, miraż.

Targ, który sycylijski pisarz Leonardo Sciascia miał tu na myśli, to Vucciria. Zdał mi się snem, gdy zawędrowałem nań pierwszy raz pod koniec pewnego dawno minionego lata. Później, gdy wracałem do Palermo, zawsze kierowałem tam pierwsze kroki, żeby na nowo odnaleźć się w tym mieście. Za pierwszym razem, dwadzieścia jeden lat wcześniej, dotarłem do Palermo bez mapy z miejscowości Enna, położonej w suchej, górzystej i smętnej okolicy w środku wyspy, najbiedniejszego regionu Włoch, i zapuściłem się w ruiny starego miasta. Tamtejsza starówka została spustoszona przez bomby w ciągu kilku miesięcy 1943 roku, poprzedzających desant wojsk alianckich. Zniszczeniu uległo mnóstwo najwspanialszych budowli, około jednej trzeciej XVII i XVIII-wiecznych palazzi, siedzib arystokratycznych sycylijskich rodów.

W latach czterdziestych XX wieku wiele europejskich miast doświadczyło znacznie intensywniejszych nalotów bombowych niż Palermo. Wyjątkowe było jednak to, że ruiny starego miasta wciąż pozostawały ruinami, choć od wojny minęło najpierw trzydzieści, potem pięćdziesiąt lat. Schody nadal prowadziły donikąd, przez okna prześwitywał błękit, z murów wyrastały chwasty, a drewniane więźby dachów sterczały ku niebu niczym żebra gnijącej padliny. Nawet te fragmenty starówki, które przetrwały bombardowania, zaczęły z wolna przemieniać się w rumowisko. Na początku lat siedemdziesiątych w budynkach, które nie ucierpiały wcale lub były zniszczone tylko częściowo, mieszkało sporo ludzi. Musiałem tam trafić w poniedziałek, gdyż w zaułkach wisiało pranie niczym łopoczące w upalnym słońcu chorągwie. Dzień był wyjątkowo gorący. Gdy wyszedłem z wąskiej, krętej uliczki na targ, miałem wrażenie, jakbym dostał się zza kulis na scenę w trakcie przedstawienia. Południowe promienie słońca padały pionowo na maleńki plac. Właściciele kramów rozwinęli brązowe płócienne markizy. Targ Vucciria przypominał mikroskopijną nieckę. Z jednej strony wychodziło się z niego po schodach. Rozwinięte markizy całkowicie przesłaniały słońce i można było odnieść wrażenie, że przebywamy w namiocie cyrkowym. Promienie słońca przeświecające przez czerwonawe płótno wypełniały to miejsce rozproszonym ciepłym światłem. Zadaszenie zatrzymywało i potęgowało zapach ułożonych w wielkie sterty produktów. To był żołądek Palermo i jego serce. W tym cudownym, małym, niemal klaustrofobicznym ulicznym teatrze pod dachem ucztę dla oczu stanowiły wielkie ryby. Na ladach leżały czarnookie głowy, srebrzyste rapiery i łukowate ogony mieczników, zwykle odrąbane od reszty ciała, oraz tusze krwistoczerwonych tuńczyków. (…)

Tamt e g o d n i a na pomarańcze mogło być jeszcze za wcześnie, lecz były już cytryny. I może tylko jeden rodzaj fig. Chleb, sery, worki ciecierzycy, soczewicy, białego grochu i orzechów, zastępy butelek z oliwą i pomidorów w puszkach, wielkie otwarte puszki z solonymi sardelami i tuńczykiem w oleju, plastry suszonej ikry tuńczyka. Otwarte winiarnie i kawiarnie. Tłuste produkty z północy – szynkę, salami, parmezan i gorgonzolę – trudniej było znaleźć. Odori sprzedawano w uliczce tuż przy placu, brawurowy zestaw tymianku, oregano, majeranku i rozmarynu w przykurzonych ususzonych pęczkach, wyrwane z korzeniami krzaczki chili z wciąż zielonymi liśćmi i świeżymi owocami, większe papryczki chili ususzone na ciemną lakierowaną czerwień, które zwisały niczym sznury rogów chroniące przez złem, warkocze czosnku białego jak papier z lekką nutą fioletu, z okruszkami ziemi przywartymi do korzeni, kadzie pełne oliwek, czarnych i zielonych, dużych i małych, w solance i w oliwie, z przyprawami lub bez. Stragan ten pachniał jak sardyńskie wzgórze o brzasku latem, mieszanka wonnych śródziemnomorskich krzewów.

Wymieniam te wszystkie produkty, gdyż wielu z nich w 1995 roku już nie było. Tamtego lata Vucciria powoli się kurczyła i gasła, i trudno było oddać słowami jej dawną obfitość. Kiedyś widziało się tam – jak i na innych targach południa – dorodne, pobliźnione, niejednakowe i kolorowe owoce ciężkiej ludzkiej pracy. Istota tych produktów tkwiła w ich wyglądzie i pozostawała poza semantyką. Dało się ją uchwycić w obrazie. Smak, konsystencja, to, czym każdy z nich może się stać po ugotowaniu i w połączeniu z innymi, także pozostawało w gestii wzroku. Smak zawierał się w formie i kolorze. Świeżość wyrażała się w lśnieniu rybiego oka, w błysku skórki bakłażana, giętkości liścia, w wilgotności plamki kurzych odchodów na skorupce jaja.

Na targu Vucciria nie było słychać krzyków. To nie Neapol. Sycylijczycy poruszali się z milczącą, pełną wyrzutu determinacją. To milczenie sprzedawców i klientów, gospodyń domowych, rolników i robotników wzmaga teraz marzycielska patyna pamięci i utrwalony obraz spiętrzonej obfitości owoców ziemi i morza, lśniących pod płóciennym dachem. A wysoko nad wąskimi uliczkami w oślepiającym słońcu łopotały spłowiałe bawełniane chorągwie. Wiele lat po zapuszczeniu się w owo „marzenie głodnego” dowiedziałem się, że ta obfitość stała się w tym samym czasie tematem obrazu, choć nie powstawał on w Palermo ani nie był malowany z natury. Nabierał kształtu latem 1974 roku jako sen malarza z dalekiej, północnej Italii oraz w powstałym następnej zimy opisie słodkich i pikantnych śródziemnomorskich targów. Leonardo Sciascia nie uwiecznił w nim samej Vuccirii, lecz obraz przedstawiający ów targ – owo marzenie – namalowany przez swojego przyjaciela, sławnego sycylijskiego malarza Renato Guttuso, z okazji premierowej prezentacji płótna w Palermo, dla którego stało się odtąd ikoną, wyidealizowanym wizerunkiem. Obraz symbolizował marzenie o śródziemnomorskiej obfitości i lud, który z niej czerpie, coś, co nie było już prawdą. Targ i karmiona przez niego starówka więdły i blakły, gdy malował je oddalony o setki mil Guttuso. Gdybym nie zobaczył go na własne oczy, wygłodniały tamtego pierwszego dnia lata, wątpiłbym teraz, czy ten targ w ogóle kiedykolwiek istniał.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.