Śmierć gazet i przyszłość informacji

Być może już czas, żeby wpaść w panikę?

Prasa w muzeum
Prasa ma swoje muzeum, którego siedziba mieści się
w Waszyngtonie, w pięknym budynku, w połowie drogi
między Białym Domem i Kapitolem; zostało otwarte
11 kwietnia 2008 r. i kosztowało 435 mln dolarów. Zadaniem
Newseum, bo tak brzmi jego nazwa, jest „uświadomienie
zwiedzającym, jak bardzo wolna prasa jest
niezbędna do właściwego funkcjonowania demokracji”1.
Jakże chwalebne intencje!
Jednakże wiele osób doszukiwało się tu raczej nieprzyjemnego
zbiegu okoliczności, a mianowicie podobieństwa
do jednego z ostatnich hołdów, jaki oddaje się kombatantom
tuż przed śmiercią ostatniego żołnierza. W Newseum
autorzy ekspozycji przypominają wyczyny reporterów wojennych,
rewelacje ujawniane przez dziennikarzy śledczych,
osobowości „najsłynniejszych dziennikarzy”, opisują dzieje
gazet. Wspomniano tam również o losach Eda Murrowa,
legendarnego dziennikarza, którego walka z maccartyzmem
została ukazana w filmie Good Night and Good Luck
(2005 r.). Nie zapomniano rzecz jasna o tajemnicach związanych
z aferą Watergate. Otwarcie muzeum nastąpiło

jednak w momencie, w którym w Stanach Zjednoczonych
zwolnienia dziennikarzy największych gazet można było
liczyć w setkach.
„Nie każdy biznes może bezustannie przynosić zyski.
Kiedy podstawy ekonomiczne określonej branży załamują
się, utalentowani menedżerowie mogą starać się spowolnić
proces upadku. W ostatecznym jednak rozrachunku,
tak czy inaczej, osuwanie się fundamentów weźmie górę
nad umiejętnościami tychże menedżerów. A dzisiaj nie
ulega wątpliwości, że podstawy przemysłu prasowego
nieodwołalnie się załamują”2. Autorem tego stwierdzenia
jest „król inwestorów” Warren Buffett, jeden z najbogatszych
ludzi na świecie, nazwany „wyrocznią z Omaha”,
który dorzucił jeszcze następujące zdania: „Gazety stają
wobec problemu stale zmniejszających się dochodów.
Trudno jest zarabiać pieniądze w sektorze, który wciąż
chyli się ku upadkowi. A proces ten ciągle przyspiesza.
Czytelnicy gazet powoli odchodzą na cmentarz, a dzisiaj
absolwentami uniwersytetów są ci, którzy gazet już nie
czytają”.
Steve Ballmer, znany z żywiołowych reakcji prezes
Microsoftu, również nie waha się nazywać rzeczy po imieniu:
„W ciągu najbliższych dziesięciu lat cały świat mediów,
komunikacji społecznej i reklamy stanie na głowie.
Za dziesięć lat żadne z mediów nie będzie funkcjonowało
inaczej, jak tylko w internecie. Żaden dziennik, żadne
pismo nie będzie istniało w wersji papierowej. Wszystko
będzie rozpowszechniane w formie elektronicznej”3. Steve
Jobs, założyciel Apple’a, zapewnia z kolei, że nie warto
inwestować w produkcję e-booków czy w inne narzędzia

elektronicznego czytelnictwa, ponieważ „niebawem nikt
już nie będzie czytał”4 ani książek, ani gazet.
Marc Andreessen, wynalazca Netscape’a, pierwszej wyszukiwarki
internetowej, ocenia sytuację z punktu widzenia
biznesmena: „Jeśli jesteście właścicielem starego medium,
po prostu pozbądźcie się go”5. Andreessen, legendarna postać
Krzemowej Doliny, współzałożyciel portalu społecznościowego
Ning oznajmia na swoim blogu, że w 2008 r.
rozpoczął „czuwanie przy łożu umierającego”, tj. „The New
York Timesa”, a ten żałobny dział na blogu ma zamiar prowadzić
„do chwili, kiedy ostatni z rodu Sulzbergerów (rodziny,
do której należy dziennik) opuści budynek”, gdzie
mieści się siedziba najbardziej poczytnej amerykańskiej
gazety. Według niego należało natychmiast zakończyć wydawanie
papierowej wersji „The New York Timesa” i zachować
wyłącznie wersję elektroniczną: „Lepiej odcierpieć
teraz, aby uniknąć długiej, bolesnej choroby”6.
Niczym echo wypowiedzi Warrena Buffetta brzmią słowa
Jeffreya Cole’a, dyrektora Center for the Digital Future
przy Uniwersytecie Południowej Kalifornii, który w kwietniu
2008 r. stwierdził: „Kiedy czytelnik papierowego dziennika
umiera, na jego miejsce nie pojawia się nowy czytelnik.
Ile czasu nam jeszcze pozostało? Dwadzieścia, może
dwadzieścia pięć lat”7. Znakiem czasu jest również fakt, że
w bankach drastycznie zmniejszyła się liczba analityków
finansowych specjalizujących się w dziedzinie prasy i szukających
dla tej branży ofert inwestycyjnych8. Czyż nie jest
to wyraźna wskazówka, iż nie nakłania się do tego rodzaju

inwestycji? „Najlepsze, co dzisiaj może spotkać dziennik
to – jak mawia się często w kręgach prasy amerykańskiej –
wykupienie go przez Ruperta Murdocha” 9. Kiedy zaś przypominamy
sobie potężną falę wrogości, jaką w swoim czasie
wywołał początek działalności Murdocha w Wielkiej
Brytanii, łatwiej zdajemy sobie sprawę z tego, jak długą
drogę przebyto.
I wreszcie Vin Crosbie, jeden z najlepszych analityków
zajmujących się mediami amerykańskimi, powiedział jesienią
2008 r., że „ponad połowa spośród 1439 dzienników
ukazujących się w Stanach Zjednoczonych przestanie istnieć
pod koniec przyszłej dekady, niezależnie od tego, czy
wychodzą w wersji papierowej, na stronach internetowych
czy na e-papierze”10. Na potwierdzenie tej hipotezy Crosbie
przedstawia porażające liczby: w 2008 r. sprzedaż dzienników
spadła do najniższego poziomu od 1946 r., to jest do 53
milionów egzemplarzy, w stosunku do 62 milionów w 1970 r.
Jeżeli uwzględnimy wzrost liczby ludności, stanowi to spadek
rzędu 74%. Te ponure twierdzenia są komentowane
w Stanach Zjednoczonych na licznych forach internetowych,
lecz nikt nie kwestionuje przedstawionych danych. W opinii
Crosbiego, który dobrze zna Europę, diagnozę tę można
z powodzeniem odnieść do wszystkich uprzemysłowionych
krajów rozwiniętych. Nic zatem dziwnego, że tytuł artykułu
opublikowanego w tym samym czasie w „The American
Journalism Review”, jednym z najważniejszych profesjonalnych
pism ukazujących się w Ameryce, brzmiał: „Być
może już czas, żeby wpaść w panikę”.

Francuski wyjątek

We Francji niektórzy próbują uspokoić się, twierdząc: „To
wszystko dotyczy tylko Stanów Zjednoczonych! U nas jest
inaczej”. Nie mają jednak racji: jest jeszcze gorzej. Éric
Fottorino, redaktor naczelny „Le Monde”, doskonale zdaje
sobie z tego sprawę, kiedy pisze: „Model ekonomiczny,
na którym budowaliśmy od dziesięcioleci nasze sukcesy,
rozpada się na naszych oczach. To stwierdzenie odnosi się
do zdecydowanej większości dzienników zarówno w Stanach
Zjednoczonych, jak i w Europie”12. Słowa te wywołały
skandal w środowisku prasowym we Francji. Fottorino
zarzucano „przesadę”, jak gdyby szef „Le Monde” odważył
się powiedzieć głośno to, o czym nikt nie chciał słyszeć: król
jest nagi, a sytuacja prasy – zwłaszcza codziennej – nigdy
już nie będzie taka, jak w przeszłości; grozi jej zniknięcie,
a w każdym razie zagrożona jest spora liczba tytułów.
Tymczasem Éric Fottorino doskonale wie, o czym mówi.
Kieruje najbardziej prestiżowym francuskim dziennikiem,
ale nie zapomniał o tym, że wcześniej był dziennikarzem
specjalizującym się w kwestiach ekonomicznych. Potrafi
interpretować liczby, a także badać tendencje: „W 2001 r.
zyski dziennika z reklamy osiągnęły rekordowy poziom
100 milionów euro. Dzisiaj nasze ekipy walczą zaciekle, żeby
utrzymać budżet przekraczający ledwie 50 milionów euro.
Nigdy od sześćdziesięciu lat zainwestowane kwoty nie były
tak niskie po drugiej stronie Atlantyku, gdzie odnotowano
spadek o blisko 10%. Kryzys, który dotknął sektor kredytów
subprime, oraz drastyczny spadek tempa wzrostu gospodarczego
sprawiły, że ta gwałtowna fala dotarła również do nas.
Jeśli doda się do tego strukturalnego i koniunkturalnego

załamania przerzucenie budżetów reklamowych na strony
internetowe i na bezpłatne gazety, to łatwo zrozumieć, jak
potężny jest atak, któremu muszą stawić czoła gazety”13.
Przypominając, że po II wojnie światowej reklama
stanowiła 40% wpływów „Le Monde”, a później, w latach
siedemdziesiątych, wynosiły one 60%, dodaje: „Dzisiaj
wpływy te sięgają zaledwie 20%, a jednocześnie sprzedaż
dzienników powoli, lecz nieuchronnie spada”.
Jeżeli istnieje jakikolwiek „francuski wyjątek”, to w tym
wypadku, jak i w wielu innych, jest nim niechęć, by stanąć
twarzą w twarz z bolesną rzeczywistością. A przecież
twierdzenie, że prasa, jaką znaliśmy od ponad wieku, jest
skazana na zniknięcie, nie wynika wcale ze ślepej wiary
w kolejną ponurą teorię „końca”, podobnie jak mówiono
o końcu narodów, końcu historii czy o końcu kultury. Opiera
się bowiem na twardych i nieubłaganych wyliczeniach.
Spadek sprzedaży gazet (z 3,8 miliona dzienników sprzedawanych
każdego dnia w 1974 r. do 1,9 miliona w 2007 r.),
dramatycznie niski poziom wpływów z reklam (w przypadku
prasy codziennej o zasięgu krajowym wpływy te
spadły poniżej poziomu z 1990 r. w przeliczeniu na euro
nominalne, bez uwzględnienia inflacji, liczba zaś stron
przeznaczonych na reklamy w dziennikach zmniejszyła się
o 32,5% w ciągu niecałych dziesięciu lat14). Załamał się rynek
ogłoszeń, pojawiła się konkurencja w postaci bezpłatnych
gazet (obroty bezpłatnych gazet z tytułu reklamy wzrosły
o 30% od 2002 r., a „20 minutes” z 2 617 000 czytelników15
stało się w 2007 r. największym francuskim dziennikiem
pod względem dystrybucji). Dochodzi do tego wzrost kosztów
wytwarzania, ceny papieru, surowców oraz kosztów

dystrybucji,
zbyt mała liczba punktów sprzedaży (29 000
we Francji w porównaniu do 105 000 w Niemczech), a także
rosnący spadek zainteresowania młodych czytelników, ale
nie tylko ich, nośnikami w formie drukowanej (w 1967 r.
gazety czytało 50% Francuzów powyżej piętnastego roku
życia, podczas gdy w 2005 r. było ich już tylko 34%, a blisko
43% czytelników gazet codziennych o zasięgu krajowym
ma ponad pięćdziesiąt lat). Wszystko to razem sprawia, że
rozpadł się ekonomiczny model funkcjonowania większości
gazet. Kolejnym gwoździem do trumny okazała się ekologia:
przemysł „ginących lasów i ciężarówek” stał się nie tylko
zbyt kosztowny, ale też jest obecnie postrzegany jako szkodliwy
dla środowiska. I czy warto jeszcze wspominać o tym,
że recesja w niczym nie poprawia obecnego stanu rzeczy?
(...)