–        A jak byście widzieli w Warszawie taki wieżowiec jak u nas? –

–        No cóż, owszem .

Pytał 3 lipca 1951 roku Wiaczesław Mołotow, a odpowiadał Józef Sigalin, który oprowadzał rosyjskiego ministra spraw zagranicznych po Warszawie. Dzień wcześniej Hilary Minc uprzedził naczelnego architekta, że jeżeli temat zostanie poruszony, należy się zgodzić. Propozycja Mołotowa konkretyzowała bowiem ofertę pomocy ekonomicznej przy odbudowie Warszawy, którą Związek Radziecki złożył już w 1945 roku. Była to więc jakaś forma realizacji tego zobowiązania, ale jak refleksyjnie – i chyba trafnie – zauważył Sigalin w 1980 roku:

Z jednej strony dar, i to ZSRR z inicjatywy Stalina, a więc wdzięczność i zainteresowanie, z drugiej zaś – jak mniemam – mniej lub więcej zakodowana w sercu chęć przeciwstawienia równolegle naszych wysiłków w odtwarzaniu starej historii Warszawy .

Nic dziwnego, skoro wieżowiec zaprojektował Lew Rudniew, uczeń Leontija Benua – twórcy soboru na placu Saskim, a organizatorem budowy warszawskiej wysotki był brat polskiego architekta, którego tragedię zapoczątkował udział w konkursie na Pałac Sowietów w Moskwie.

W początku sierpnia 1951 roku Sigalin ze Skibniewskim na polecenie wicepremiera Stefana Jędrychowskiego opracowali w ciągu czterech dni wstępne projekty gmachu – oczywiście inspirowane wzorcami sowieckimi. W pracowni na Ujazdowie wytypowali też pięć możliwych lokalizacji. Decyzja, by budować przy Marszałkowskiej, oznaczała wyburzenie kamienic zapewniających około trzech i pół tysiąca mieszkań, ale celem nadrzędnym była – zarządzona w planie sześcioletnim – „koncentracja” zabudowy w Śródmieściu. Projektowany gmach miał się stać jej dominantą i zyskać monumentalną wielkomiejską obudowę. Delegacja polskich architektów wyleciała do Moskwy 7 września. Przez tydzień Józef Sigalin, Zygmunt Skibniewski i Wacław Żenczykowski dyskutowali z przyszłymi projektantami Pałacu: Lwem Rudniewem, Aleksandrem Hriakowem, Aleksandrem Wielikanowem i Igorem Rożynem. Grupą kierował wiceminister w Ministerstwie Budownictwa Przemysłu Ciężkiego i Przedsiębiorstw ZSrr – Georgij Karawajew. Ustalono, że gmach stanie w centrum Warszawy i będzie siedzibą domu kultury, uniwersytetu lub innej centralnej instytucji. Rosjanie zadeklarowali też, że przekażą na potrzeby budowy własny transport, materiały oraz kadry techniczne i siłę roboczą. Sigalin zanotował:

Były to rzeczywiście podstawowe i pozytywne dla nas decyzje, rozpraszające szereg wątpliwości, które w Warszawie mieliśmy nie tylko my, ale i kierownictwo polityczne .

Sowieccy projektanci uznali, że ostateczna funkcja gmachu zostanie dopasowana przez stronę polską do wzniesionej już formy, w związku z czym nie ma potrzeby zawracania sobie nią głowy na początkowym etapie. Zalecali Polakom: „[…] program niech będzie generalny, bez drobiazgów”.

Sigalinowi i jego współpracownikom zależało jednak na tym, by powiązać prace przy wieżowcu z decyzjami o ukształtowaniu centrum Warszawy. Dawała na to szanse decyzja Karawajewa, by przygotować zupełnie nowy projekt – a nie, jak przypuszczano, adaptację jednego z już istniejących wysokościowców w Moskwie. Lucyna Tychowa, córka Jakuba Bermana, wspominała: „Sigalin, gdy do nas przychodził, mówił: »Będę walczył z Rudniewem, żeby to było inaczej niż w Moskwie«. On przecież był z innej szkoły architektonicznej niż architekci sowieccy” . Jak się miało okazać, dysponował jednak taką samą jak sowieccy koledzy zdolnością przystosowawczą. Po powrocie do Warszawy Sigalin zreferował przebieg moskiewskich rozmów Bierutowi, a następnego dnia – wraz z zespołem urbanistów i urzędników – opracował wytyczne programowe, które wraz z dziękczynną depeszą Bieruta do Stalina i zaproszeniem dla sowieckich architektów przesłano do Moskwy. Nie było wątpliwości, że przy tak wielkiej i prestiżowej inwestycji potrzebny będzie specjalny pełnomocnik rządu i kierownik całości prac: już teraz trzeba było przygotować plac budowy, przeprowadzić wykwaterowania i rozbiórki, wybrać miejsce na składy materiałów i osiedle dla robotników. Musiał to być człowiek zaufany i pewny, bo miał też pełnić funkcję quasi-polityczną: reagować na wszystkie zgłaszane przez Rosjan problemy i potrzeby oraz pośredniczyć w kontaktach między stroną sowiecką a instytucjami polskimi. Bierut nie miał wątpliwości: Sigalin. Ale naczelny architekt kategorycznie odmówił, tłumacząc się nadmiarem obowiązków. W zastępstwie zaproponował Henryka Janczewskiego, z którym współpracował przy realizacji Trasy W-Z i który biegle znał rosyjski.

 Ale dwa dni później naczelny architekt usłyszał w słuchawce: „Nie uwzględniliśmy waszego sprzeciwu. Dostaniecie inżyniera Janczewskiego na dyrektora waszego Biura; będzie operatywnie ciągnął robotę” . 30 września 1951 roku sowieccy architekci przyjechali szukać inspiracji. Pałac też miał być socjalistyczny w treści, a narodowy w formie, tak więc Sigalin zorganizował im objazd krajoznawczy, żeby „nasiąkli” polską architekturą. Byli więc między innymi w Krakowie i w Toruniu, chętnie zwiedzali muzea, biblioteki i teatry. Dla czterech spośród pięciu członków delegacji była to pierwsza wizyta na Zachodzie. Wówczas też ustalono wysokość Pałacu – dwieście trzydzieści osiem metrów z iglicą.

Doceniając wagę problemu – pisał Sigalin po latach – zaprosiłem do udziału w naradzie – wizji w terenie – kilkunastu najwybitniejszych architektów polskich – członków Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej przy naczelnym architekcie Warszawy. Zebraliśmy się na brzegu praskim, w rejonie mostu Śląsko-Dąbrowskiego. Z lotnikiem kukuruźnika – wlokącym za sobą balon, przelatującym po osi przyszłego Pałacu wzdłuż ulicy Marszałkowskiej – łączność radiowo-telefoniczna. Pierwsza wysokość – 100 metrów. Druga – 110. Trzecia – 120. Architekci radzieccy, zwłaszcza Rudniew: „Starczy; tak będzie dobrze dla sylwety Warszawy; 100–120 metrów”. Nas jednak nie tylko jako architektów, ale marzących o przyszłej wielkości swojego miasta warszawiaków, ogarnął niepojęty amok wysokości – po każdym nawrocie samolotu dyspozycja: „Wyżej!” Zatrzymaliśmy się – jednomyślnie – na wysokości 150–160 m. […] To za naszą sprawą ta wysokość .

Trudno sobie jednak wyobrazić, do kogo polscy architekci mieliby krzyczeć, zważywszy, że „kukuruźnik”, czyli samolot Po-2, nie był – wbrew temu, co pisze Sigalin – wyposażony w radiostację. Ten typ samolotu nie miał też oprzyrządowania pozwalającego określić aktualny pułap przelotu. Teoretycznie Sigalin mógł go namierzać z ziemi, ale to też byłoby trudne: samolot na wysokości przyszłego Pałacu znajdował się zaledwie przez mgnienie oka. Spisana po blisko trzydziestu latach opowieść Sigalina różni się znacząco od tego, co opisał ówczesny publicysta:

Architektom przyszli z pomocą lotnicy. Aby wyznaczyć w przestrzeni najwyższe punkty przyszłego pałacu, polecono lotnikowi wznieść się nad Warszawą i zrobić szereg okrążeń na wysokości 160 i 220 metrów. Architekci polscy i radzieccy, rozstawieni w różnych punktach miasta oraz na praskim brzegu Wisły, obserwowali samolot i w ten sposób ustalili wysokość gmachu z uwzględnieniem ogólnej sylwetki zabudowy stolicy. Następnie stojąc na dachach domów sąsiadujących z miejscem przyszłej budowy, dokonali potrzebnych pomiarów i wreszcie doszli do zgodnego wniosku, że najodpowiedniejszy będzie gmach o wysokości około 220 metrów .

Wygląda więc na to, że z góry założono kilka wysokości przelotu (zapewne jednak samolotem nieco lepszym niż „kukuruźnik”), a dopiero na tej podstawie przeprowadzono później dokładne pomiary. To jednak szczegóły – grunt, że wiedziano już, jak wysoko nad miastem górować będzie Pałac.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.