Mariusz Surosz

Pepiki

Dramatyczne stulecie Czechów

fragment

Jiří Gruntorád, rocznik 1952. Dłuższe, w lekkim nieładzie włosy, siwiejąca broda. Flanelowa koszula i dżinsy. Kiedy czyta, zakłada okulary. Na pytania zasadnicze odpowiada zdawkowo.

– Dlaczego pan podpisał Kartę 77?

– Doszedłem do wniosku, że tak trzeba, że jest to mi potrzebne.

Więcej nie dało się od niego wyciągnąć na ten temat. Niechętnie mówi o sobie, chętniej o książkach.

(…)

Gruntorád twierdzi, że bezpieka dysponowała wzorami czcionek, więc jeśli pojawiło się jakieś nielegalne wydawnictwo, policji politycznej łatwiej było namierzyć posiadacza maszyny, na której je napisano. Zgodnie z zasadą jawności obowiązującą sygnatariuszy Karty 77 jego nazwisko zostało ujawnione w kolejnym komunikacie. A to oznaczało kłopoty. Wkrótce Służba Bezpieczeństwa wpadła do jego mieszkania z nakazem rewizji. Oficjalny powód brzmiał bardzo groźnie: poszukiwanie broni. Broni nie znaleziono, ale były książki i maszyna do pisania. Pierwszy wyrok: trzy miesiące. Odsiedział.

– W Czechosłowacji, tak twierdziły władze, nie było więźniów politycznych, więc siedziałem w normalnej celi z innymi przestępcami.

Po wyjściu z więzienia, bo trudno powiedzieć, że wyszedł na wolność, pracował jako magazynier, później palacz.

– Książki krążyły w kręgu zaufanych, wśród tych, którym się wierzyło, że nie doniosą władzom. W pierwszych latach przepisywałem wydawnictwa, które trafiły do mnie, a robiłem to, aby zwiększyć ich nakład. Później, kiedy poznałem Jaroslava Hutkę, Vlastę Třešniáka czy Jana Vodnianskiego, wydawałem ich twórczość. Udało mi się więc wydać kilka książek, które miały premierę w samizdacie.

 

Tym razem bezpieka nie miała wątpliwości. Rewizja w mieszkaniu była tylko formalnością.

– Zamknęli mnie w grudniu 1980 roku. Powód: oczywiście samizdat. Do dziś nie wiem dokładnie, skąd mieli tak dokładne informacje. Oskarżono mnie o próbę obalenia Republiki. Za to można było dostać od roku do pięciu lat. Dostałem cztery. Wpierw dziesięć miesięcy w Pradze w areszcie śledczym w Ruzyni

i na Pankrácu, potem siedziałem w Minkovicach i Libercu.

Rozprawa odbywała się w sądzie miejskim w Pradze. Budynek otoczyła policja, poza biorącymi udział w procesie nikt nie miał prawa przebywać w sądzie. Gruntorád był sądzony jak najgroźniejszy przestępca. Sąd nie był wyrozumiały. Mało, że orzekł wysoką karę więzienia, to jeszcze dołożył po jej odbyciu dodatkowe trzy lata nadzoru policyjnego. Tego rodzaju karę traktowano jako swoistą prewencję wobec groźnych przestępców.

(…)

 

– Przy wydawaniu książek obowiązywały zasady konspiracji. Zawsze było tak, że osoba przepisująca nie wiedziała, kim jest introligator i kto książki dystrybuuje. Nawet w kręgu wydawców nie bardzo się znaliśmy. Znałem Ludvíka Vaculíka. On prowadził Petlice i wydawał swoje książki, mnie interesowały nieco inne rzeczy. Lepsze kontakty miałem z Ivanem Havlem i z Janem Lopatką, których wydawnictwo Expedice było mi bliższe. W sumie wydałem około stu trzydziestu tytułów. Dziś zajmują kilka półek w prowadzonej przez niego bibliotece Libri prohibiti. Brakuje dziesięciu tytułów. Gdzieś przepadły. Czechosłowacki samizdat różnił się od polskich wydawnictw podziemnych. W latach osiemdziesiątych polskie podziemie dysponowało maszynami i najpopularniejsze książki uzyskały nakłady powyżej dziesięciu tysięcy egzemplarzy. U nas był to niemalże przemysł. W porównaniu z Polską czechosłowacki samizdat to było rękodzieło. Ale jakże wyrafinowane i dopieszczone zdarzały się wydania! Jiří Gruntorád z dumą pokazuje książki. Są egzemplarze oprawione w płótno, których okładkę zdobią nadruk i grafika. Zdarzają się tytuły ilustrowane grafikami albo zdjęciami. Kiedy treść książki wymagała schematu lub rysunku, był on ręcznie wykonywany tuszem w każdym egzemplarzu. Polskie podziemie przemycało maszyny poligraficzne do Czechosłowacji lub drukowało czeskie i słowackie książki w Polsce, ale Gruntorád nie miał takich kontaktów. Do końca, do aksamitnej rewolucji 1989 roku, wydawał w tradycyjny sposób.

– Udało mi się przechować większość tytułów, ukryłem je u znajomych. Trochę zaginęło, nie oddali ludzie, którym pożyczyłem. Resztę udało się zebrać w 1990 roku. Jaroslav Seifert, Václav Havel, Bohumil Hrabal, Egon Bondy – wszystkie opatrzone podpisami autorów. Jest też ulubiony autor Gruntoráda – bard Karel Kryl.

– To był szalony pomysł, aby stworzyć własną bibliotekę. Prywatna biblioteka… wydawało się, że to jakaś anomalia. Nie należy do żadnej instytucji. Jej założycielem jest Stowarzyszenie Obywatelskie „Libri prohibiti”, które z kolei ja zakładałem.

(…)

– Polskich książek mamy niewiele, w porównaniu z tym, co się u was wydawało.

Gruntorád zdejmuje z półki czeski przekład Zniewolonego umysłu Czesława Miłosza. Otwiera. Na stronie tytułowej podpis. Miłosz był w Pradze w latach dziewięćdziesiątych. Wtedy na jednym ze spotkań autorskich Gruntorád podszedł do niego z tym egzemplarzem.

– Pan Miłosz długo oglądał książkę, nie wiedział, że został w ten sposób wydany. Był wyraźnie wzruszony.

Ktoś uznał, że jest to ważna książka, i przetłumaczył, ktoś inny, a może sam tłumacz – przepisał, oprawił i posłał w świat czytelników.

Bibliotekarz pokazuje cztery różne wydania Zbyt głośnej samotności Bohumila Hrabala.

– U nas też był to najchętniej przepisywany pisarz. Mamy ponad dwadzieścia dwa tysiące książek. Tytułów mniej, ponieważ te same są w różnych wydaniach. Tak jak było z Hrabalem, niekiedy ten sam tytuł mamy w dwudziestu wydaniach. Hrabal chciał publikować oficjalnie, a kiedy nie mógł, dawał maszynopisy przyjaciołom, często ludzie sami przepisywali, oprawiali i puszczali dalej. Później Hrabal współpracował z wydawnictwem Vaculíka. A jak czepiała się go bezpieka, to obaj z Vaculíkiem udawali, że nic o tych wydaniach nie wiedzą. Gruntorád lekko się uśmiecha, opowiadając o Hrabalu. Po chwili wyjmuje opowiadanie Hrabala z 1973 roku i z dumą pokazuje, że opatrzone jest autografem pisarza.

– Czegoś takiego to pan pewnie nie widział – Jiří Gruntorád pokazuje niewielką książeczkę formatu modlitewnika.

Otwieram. Druk zupełnie nieczytelny. Litery są mikroskopijne. Nie sposób przeczytać tekst. Po minie Gruntoráda domyślam się, że gdzieś tkwi zagadka. Brodaty bibliotekarz wyjaśnia spokojnie.

– Tego rodzaju książki były wydawane za granicą. W grzbiecie jest ukryta lupa.

Lupa? Rzeczywiście – pod spajające okładki płótno wsunięty został podłużny kawałek szkła powiększającego. Wygląda jak przecięty wzdłuż walec ze szkła. Czytelnik kładł go na pierwszy wers i wtedy pokraczne, ledwie widoczne szlaczki wyraźnie przybierały kształt zdań. Czytelnik przesuwał je od góry po dół strony, a kiedy kończył, przechodził ku kolejnej. Takich książek ma Gruntorád w swoich zbiorach kilkanaście. Zaczynał od kilkuset książek, swoich i tych, które przekazali mu współzałożyciele Stowarzyszenia Obywatelskiego „Libri prohibiti”, bracia Havlowie, Ludvík Vaculík, wydawca emigracyjnego pisma „Svědectvi” Pavel Tigrid, pisarz Ivan Klíma i inni. Później polował na samizdaty w praskich antykwariatach, kupował od ludzi, ale też przynosili je i darowali mu dawni wydawcy.

„Libri prohibiti” – książki zakazane. Cała dwudziestowieczna niełatwa historia Czechosłowacji. Są tu wydawnictwa legionów z I wojny i armii czechosłowackiej z II wojny światowej, książki emigracji wojennej, z Londynu i z Bliskiego Wschodu, gdzie walczyły jednostki czechosłowackie, jest prawie siedem tysięcy wydawnictw emigracyjnych od lat pięćdziesiątych do 1989 roku, jest prawie dwanaście tysięcy egzemplarzy samizdatu krajowego, są wreszcie gazety codzienne emigrantów czeskich i słowackich z USA i Kanady. A poza tym ulotki, płyty, filmy i samizdatowe wydawnictwa rosyjskie, słowackie, a nawet enerdowskie. I to wszystko na pierwszym piętrze niewyróżniającej się niczym

specjalnym kamienicy w centrum Pragi.

 

– Dlaczego pan to robi? – pytam.

– Cieszy mnie to.

Czyż można było spodziewać się wylewnej odpowiedzi?

– A nie czuje się pan strażnikiem przeszłości?

– Strażnikiem? No tak, uchroniłem trochę książek, bo pewnie zakończyłyby swój żywot na śmietniku, ale z drugiej strony podaję je dalej, więc jaki ze mnie strażnik. Ta praca mnie po prostu uspokaja.

 

 

 

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.