Pensjonat pamięci

1.

Pensjonat pamięci

Słowo chalet kojarzy mi się z bardzo konkretnym obrazem.
Przywołuje w pamięci mały pensione, rodzinny hotelik w niemodnej
miejscowości Chesieres u podnóża bogatego kurortu
narciarskiego Villars we francuskojęzycznej części Szwajcarii.
Spędzaliśmy tam zimowe wakacje chyba w 1957 albo 1958
roku. Jazda na nartach – a w moim przypadku na sankach –
jakoś nie bardzo utkwiła mi w pamięci. Pamiętam tylko, że
rodzice i wujek wlekli się po oblodzonej kładce w górę, do
wyciągów, i tam upływał im cały dzień, a nad miejsca uciech
„po nartach” przedkładali spokojny wieczór w schronisku.
Dla mnie najmilszą częścią zimowych wakacji były zawsze
wczesne popołudnia, kiedy porzucało się monotonne
rozrywki na śniegu na rzecz ciężkich foteli, gorącego wina,
treściwego wiejskiego jadła i długich wieczorów spędzanych
we wspólnej sali, gdzie można się było odprężyć w towarzystwie
obcych ludzi. Ale co to byli za ludzie! Osobliwość małego
pensione w Chesieres polegała na tym, że ściągali tu drugorzędni
brytyjscy aktorzy, spędzający urlop w dalekim, obojętnym
cieniu swoich bardziej wziętych kolegów po fachu, którzy wypoczywali
wyżej w górach.
Drugiego wieczora po naszym przybyciu z jadalni dobiegła
salwa przekleństw o seksualnej treści, które wzburzyły
moją matkę. Brzydkie słowa nie były jej obce – dorastając,
miała w zasięgu słuchu stare West India Docks – ale przeszedłszy
przez uładzony czyściec salonu fryzjerskiego dla pań,
zdążyła się wysferzyć i nie miała zamiaru narażać rodziny na
takie plugastwo.
Pani Judt przemaszerowała przez salę do stolika, skąd dobiegały
nieprzyzwoite słowa, i poprosiła, żeby przestać – tu są
dzieci. Ponieważ moja siostra miała niespełna pół roku, a ja
byłem poza nią jedynym dzieckiem w całym hotelu, prośba ta
miała zapewne na względzie moje dobro. Młodzi i, jak się później
domyśliłem, bezrobotni aktorzy, z których ust wyrwał się
ten niestosowny potok słów, natychmiast przeprosili i zaproponowali,
żebyśmy przysiedli się do nich i razem zjedli deser.
Była to wspaniała ekipa, przynajmniej w oczach wszystkowidzącego
(i wszystkosłyszącego) dziesięciolatka, który się
znalazł wśród tych ludzi. Wtedy jeszcze nikt o nich nie słyszał,
choć niektórych czekała świetna przyszłość, jak Alana
Badela, który dopiero później miał zostać wybitnym odtwórcą
ról szekspirowskich i zagrać w znanych filmach (Dzień Szakala).
Przede wszystkim jednak spotkałem tam żywiołową
Rachel Roberts, która wkrótce miała zasłynąć w rolach rozczarowanych
robotniczych żon w najwybitniejszych powojennych
filmach brytyjskich (Z soboty na niedzielę, Sportowe życie,
Szczęśliwy człowiek). To Roberts wzięła mnie pod swoje skrzydła,
mamrocząc niedające się powtórzyć przekleństwa barytonem
podlanym whisky, który pozostawił mi niewiele złudzeń
co do jej przyszłości, wprawiając mnie zarazem w pewne pomieszanie
co do mojej własnej. Podczas tamtych wakacji nauczyła
mnie pokera, różnych sztuczek z kartami oraz tylu
brzydkich słów, że nie starczyło mi czasu, żeby je zapomnieć.
Może dlatego szwajcarski hotelik przy głównej ulicy
Chesieres pozostał w mojej pamięci milszym i bardziej
trwałym wspomnieniem niż inne bez wątpienia identyczne
drewniane budynki, w których na przestrzeni lat sypiałem.
W pensjonacie w Chesieres przebywaliśmy zaledwie jakieś
dziesięć dni, a wróciłem do niego tylko raz i na krótko. Nawet
dziś potrafię jednak opisać jego kameralny styl.
Było tu parę niezwyczajnych w tym otoczeniu udogodnień:
do środka wchodziło się na poziomie półpiętra, oddzielającego
niewielką suterenę od pomieszczeń służbowych na
głównym piętrze. Półpiętro miało odseparować sportowe akcesoria,
z których skapywała woda (narty, buty, kijki, kurtki,
sanki itp.), od przytulnych i suchych sal ogólnych. Te ostatnie,
rozmieszczone po obu stronach recepcji, miały wielkie,
przyciągające wzrok okna, które wychodziły na główną ulicę
miasteczka i otaczające je strome wąwozy. Dalej były kuchnie
i inne pomieszczenia służbowe, ukryte za szerokimi i bardzo
stromymi schodami prowadzącymi na piętro, gdzie znajdowały
się sypialnie.
Pokoje starannie podzielono na lepiej wyposażone, po
lewej, i mniejsze, pojedyncze, bez umywalek, położone dalej.
Taki układ był zapewne przemyślany. Za nimi znajdowały
się wąskie schody, wiodące na strych, gdzie mieszkali
pracownicy (z wyjątkiem szczytu sezonu). Nie sprawdziłem
tego, ale nie sądzę, żeby było więcej niż dwanaście pokoi dla
gości, a do tego trzy sale ogólne i otaczająca je wspólna przestrzeń.
Był to hotelik dla małych rodzin o skromnych dochodach,
w bezpretensjonalnym miasteczku nieżywiącym
ambicji wyrastających ponad jego położenie geograficzne.
W Szwajcarii musiało być z dziesięć tysięcy takich hotelików.
Tak się złożyło, że wygląd jednego z nich potrafię niemal
idealnie odtworzyć w pamięci.
Przez następne pięćdziesiąt lat pensjonat w Chesieres raczej
nie zaprzątał moich myśli, poza tym, że czasem przywoływał
pogodne wspomnienia. Odkąd jednak w 2008 roku
zdiagnozowano u mnie stwardnienie zanikowe boczne (ALS)
i szybko zrozumiałem, że najprawdopodobniej nigdzie już nigdy
nie pojadę – i bardzo mi się poszczęści, jeśli będę w ogóle
mógł pisać o swoich podróżach – hotelik w Chesieres uporczywie
przychodził mi na myśl.
Ta szczególna choroba neurodegeneracyjna ma to do siebie,
że umysł człowieka pozostaje w niej jasny, może snuć rozważania
o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, ale chory
zostaje stopniowo pozbawiony wszelkich możliwości przetworzenia
tych rozważań na słowa. Najpierw okazuje się, że
nie możesz już sam pisać, potrzebujesz pomocnika albo maszyny,
żeby utrwalić myśli. Następnie odmawiają posłuszeństwa
nogi i tracisz zdolność nabywania nowych doświadczeń,
chyba że kosztem tak złożonych zabiegów logistycznych, że
przedmiotem uwagi staje się sama możność poruszania, a nie
korzyści, jakie może przynieść.
Potem zaczynasz tracić głos, i to nie tylko w sensie metaforycznym,
tak że musisz się wysławiać za pomocą różnych
mechanicznych bądź ludzkich pośredników. Tracisz głos dosłownie,
ponieważ mięśnie przepony nie potrafią już przepompować
dostatecznej ilości powietrza, która mogłaby wprawić
struny głosowe w drgania niezbędne do wydania dźwięków
mających sens. Na tym etapie masz już prawie na pewno porażone
wszystkie cztery kończyny i skazany jesteś na pozostawanie
przez długie godziny w milczeniu i bezruchu, przy
innych osobach albo bez nich.
Jest to niezwykłe wyzwanie dla kogoś, kto nadal chciałby
przekazywać słowa i myśli. Nic już po żółtym notatniku
i bezużytecznym ołówku. Do przeszłości należą odprężające
przechadzki po parku czy ćwiczenia na siłowni, podczas których
pomysły i ciągi zdarzeń same się układają, niczym za
sprawą doboru naturalnego. Nie ma już też mowy o twórczej
wymianie myśli z przyjaciółmi – nawet w połowie postępującego
procesu chorobowego ofiara myśli przeważnie o wiele
szybciej, niż może ubrać to w słowa, rozmowa staje się więc
urywana, frustrująca, a w końcu traci sens.
Na rozwiązanie tego problemu natrafiłem chyba przypadkiem.
Po kilku miesiącach choroby zdałem sobie sprawę,
że nocą układam w głowie całe historie. Niewątpliwie szukałem
sposobu, by zasnąć, zastępując niezdarne barany złożoną
narracją – z podobnym skutkiem. W trakcie tych ćwiczeń
uświadomiłem sobie jednak, że odtwarzam – jakby z klocków
Lego – przeplatające się fragmenty przeszłości, o których nigdy
bym wcześniej nie pomyślał, że mają ze sobą związek.
Samo w sobie nie było to wielkim osiągnięciem: strumienie
świadomości, które przenosiły mnie od maszyny parowej na
lekcję niemieckiego, od pieczołowicie wytyczonych tras londyńskich
autobusów podmiejskich do historii planowania
miast w okresie międzywojennym, dość łatwo żłobiły sobie
drogę i bez trudu dało się za nimi podążać w dowolnych interesujących
kierunkach. Jakże jednak miałbym odtworzyć
następnego dnia te na wpół zasypane szlaki?
I tutaj nostalgiczne wspomnienia szczęśliwszych dni spędzonych
w europejskich miasteczkach zaczęły odgrywać bardziej
praktyczną rolę. Od dawna fascynowały mnie metody
mnemotechniczne stosowane przed myślicieli i podróżników
z początków ery nowożytnej do gromadzenia i przypominania
sobie szczegółów i opisów. Pięknie pisała o nich Frances
Yates w esejach o epoce renesansu, a później Jonathan Spence
w opowieści o Włochu, który na przełomie wieków XVI i XVII
zwiedził Chiny – The Memory Palace of Matteo Ricci.
Ci mistrzowie sztuki zapamiętywania nie budowali zwykłych
zajazdów czy rezydencji, by pomieścić w nich swoją
wiedzę. Konstruowali p a ł a c e. Nie miałem jednak ochoty na
wznoszenie w głowie pałaców. Te prawdziwe zawsze kojarzyły
mi się z jakąś dekadencją – od Hampton Court Wolseya do
Wersalu Ludwika XIV ekstrawagancje takie zawsze miały raczej
wywierać wrażenie, niż służyć celom praktycznym. Leżąc
nocą w ciszy i bezruchu, nie mogłem sobie wyobrazić takiego
pałacu pamięci, tak jak nie przyszłoby mi na myśl, żeby
uszyć sobie pantalony i kamizelkę z wzorem amerykańskiej
flagi. Ale jeśli nie pałac, to może chociaż pensjonat pamięci?
Jego zaleta polegała nie tylko na tym, że potrafiłem odtworzyć
go w bardzo istotnych i realistycznych szczegółach –
od umieszczonej przy progu szyny do oskrobywania śniegu
z butów aż po wewnętrzne okno chroniące przed wiatrami od
Valaison – ale i na tym, że było to miejsce, do którego wciąż
mnie ciągnęło. Żeby pałac pamięci mógł pełnić funkcję magazynu
reorganizowanych w nieskończoność i wciąż przegrupowywanych
wspomnień, musi mieć wyjątkowy powab,
choćby dla jednej osoby. Co noc, przez kolejne dni, tygodnie,
miesiące, a teraz już ponad rok, wracam do tego pensjonatu.
Przemierzam znajome krótkie korytarze z wytartymi kamiennymi
stopniami, zasiadam w jednym z dwóch, a może
trzech foteli – tak się pomyślnie składa, że nikt ich nie zdążył
zająć. I wtedy, gdy z życzenia z dość niezawodną pewnością
rodzi się myśl, wyczarowuję, segreguję i porządkuję opowieść,
wywód albo przykład, które planuję wykorzystać w czymś, co
napiszę następnego dnia.
Co dalej? Tu pensjonat z wyzwalacza wspomnień zmienia
się w magazyn danych. Kiedy już mniej więcej wiem, co chcę
powiedzieć, i w jakiej kolejności najlepiej to wyrazić, wstaję
z fotela i podchodzę z powrotem do drzwi wejściowych. Stąd
wracam tą samą drogą, kierując się przeważnie od pierwszego
schowka – powiedzmy tego na narty – ku większym przestrzeniom:
do baru, jadalni, salonu, mijam staromodny drewniany
wieszak na klucze pod zegarem z kukułką i dość przypadkowy
zbiór książek zgromadzony nad tylnymi schodami, po czym
wchodzę do któregoś z pokojów. Do każdego z tych miejsc
przypisany jest jakiś istotny fragment opowieści albo, dajmy
na to, wyjaśniający przykład.
Systemowi temu daleko do ideału. Wciąż wszystko się na
siebie nakłada, a ja muszę mieć pewność, że za każdym razem
zostanie wytyczona odrębna marszruta, żeby nowa opowieść
nie pomieszała się z podobnymi elementami tej, którą
snułem niedawno. Bez względu więc na pierwsze wrażenia
nie polega to na przezornym kojarzeniu wszystkich kwestii
dotyczących odżywiania z jednym pokojem, uwodzenia czy
seksu z drugim, a wymiany myśli z trzecim. Lepiej zaufać mikrogeografii
(ta szuflada znajduje się za tamtą szafą na tamtej
ścianie) niż logice konwencjonalnego umeblowania umysłu,
na której polegamy.
Zdumiewa mnie, jak często ludzie stwierdzają, że trudno,
jak im się wydaje, uporządkować swoje myśli w układzie przestrzennym,
tak by móc po kilku godzinach do nich wrócić. Dla
mnie – co prawda w warunkach niecodziennych ograniczeń
narzuconych mi przez ciało, które stało się więzieniem – jest
to najprostszy ze sposobów, wręcz zbyt mechaniczny, który
zachęca do starannego porządkowania przykładów, ciągów
i paradoksów, ale to z kolei może myląco zmienić układ oryginału
i doprowadzić do o wiele bardziej sugestywnego pomieszania
wrażeń i wspomnień.
Zastanawiam się, czy nie łatwiej ma mężczyzna – taki typowy,
który przeważnie sprawniej umie zaparkować samochód
i ma lepszą pamięć przestrzenną od typowej kobiety,
lepiej z kolei wypadającej w testach z zapamiętywania osób
i wrażeń? W dzieciństwie moim numerem popisowym było
pilotowanie samochodu w obcym mieście, z którego mapą
zapoznałem się przedtem tylko raz, i to pobieżnie. Zawsze
natomiast byłem beznadziejny, jeśli chodzi o podstawowe
umiejętności niezbędne ambitnemu politykowi, takie jak swobodne
poruszanie się wśród gości na przyjęciu i pamiętanie
o rodzinnych układach i politycznych uprzedzeniach każdego
z obecnych, a na pożegnanie zwrócenie się do nich po imieniu.
Na to musi być również jakiś mnemotechniczny sposób,
ale nigdy się z nim nie zetknąłem.
(...)