Okrzyki pogromowe

Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939?1946

Rozdział 1 Sprawiedliwi niesprawiedliwi, niesprawiedliwi sprawiedliwi

Sprawiedliwi niesprawiedliwi,
niesprawiedliwi sprawiedliwi

Mówi się, że pamięć polską i pamięć żydowską obciążają dwa rodzaje zaprzeczeń2.
Polacy – w ułatwionej wersji własnej historii, przebiegającej pod
znakiem Sprawiedliwych – zaprzeczają istnieniu Polaków mordujących Żydów
w czasie ostatniej wojny. Z kolei Żydzi, których pamięć wypełniona
jest bólem po Zagładzie, w odruchu krzywdy zdają się w ogóle zaprzeczać
istnieniu Sprawiedliwych. W tej książce, pisanej w Polsce sześć dekad po
Zagładzie, chciałabym poszukać takiego ujęcia tematu, które wymykałoby
się obu zaprzeczeniom.
Materiał źródłowy tych rozważań stanowi kilkaset relacji ocalałych, niekiedy
też ocalających, których nazywa się Sprawiedliwymi, składanych po
wojnie przed komisjami historycznymi w Łodzi, Krakowie, w pojedynczych
przypadkach w Przemyślu i Białymstoku3. Będą to więc zeznania Polaków i Żydów,
którzy wspólnie, choć na innych prawach, przetrwali Zagładę. Te, które
są przedmiotem wniosków, obejmują przede wszystkim teren województwa
kieleckiego, krakowskiego, niekiedy też białostockiego. Na podstawie materiału
tak ograniczonego i niestanowiącego żadnej próby statystycznej (o jakiej
próbie można mówić w sytuacji, gdy większość świadków zginęła przed
złożeniem świadectwa?) można wyciągnąć wnioski podobnie ograniczone,
sprowadzające się w zasadzie do stwierdzenia: na tym terenie tak właśnie było.
Ograniczonym konkluzjom, jakie wyłaniają się z powtarzających się lokalnych
scenariuszy, tym trudniej jednak zaprzeczyć.
Zeznania zgromadzone w ramach omawianego zespołu archiwalnego
zbierano dwutorowo: z jednej strony świadkowie sami zgłaszali się do komisji
historycznych, z drugiej – pracownicy komisji szukali tych, którzy by relacje
złożyć chcieli4. W zbiorze pojawiają się wypowiedzi małych dzieci, ludzi niepiśmiennych,
chorych itp., co świadczy o tym, że pracownicy komisji byli aktywni
na przykład w żydowskich domach dziecka. Można zatem przypuszczać, że
zeznający byli ludźmi związanymi mniej lub bardziej ze swoim żydowskim
środowiskiem, zarejestrowanymi w komitetach żydowskich. Musieli też być
to ludzie bardziej od innych świadomi wartości własnego świadectwa, gotowi
składać je także przed sądem. W wypadku relacji, które ewidentnie mogły
być dowodem w sprawach karnych, komisje historyczne przesyłały je dalej
do organów ścigania, te zaś miały obowiązek wszcząć postępowanie. Można
też w sposób uzasadniony przypuszczać, iż większość składających relacje
wyjechała następnie z Polski.
Jak dotąd nic nie wiadomo o tym, by istniał jakikolwiek rodzaj gratyfikacji
za złożenie relacji, przynajmniej jeśli chodzi o Żydów. Jeśli chodzi o Polaków,
nieraz składano relacje mające formę ukrytego podania o zapomogę. Ludziom,
którzy Żydom pomagali, istotnie takiego wsparcia udzielano5, co było przydatne
w sytuacji zagrożenia, związanego z samym złożeniem obciążających
kogoś zeznań, ponadto zaś z faktem wojennego ukrywania Żydów (na ten
temat zob. dalej w tekście).
Można się zastanawiać, jaka część ocalałych decydowała się na złożenie
relacji przed komisjami historycznymi i jak wpływa to na charakter ich świadectwa6.
Czy w omawianej grupie oprócz Żydów złaknionych powrotu do tożsamości
i wspólnoty byli ludzie silniej naznaczeni holokaustową traumą – wręcz
„skazą” – niż ci, którzy relacji nie złożyli? Przeciw takiemu przypuszczeniu
przemawiają trzy argumenty. Po pierwsze, wielu składających zeznanie zgłaszało
się do komisji nie tylko po to, by dochodzić sprawiedliwości za krzywdy,
ale także by wynagrodzić Sprawiedliwych, nie były to więc osoby noszące
wyłącznie piętno odrzucenia. Po drugie, w grupie tej mogło być także wielu
Żydów, którzy w pierwszych trzech latach po wojnie uwierzyli w hasła władz,
gwarantujących mniejszościom autonomię, a więc tych, którzy powracali do
żydowskiej tożsamości, mając nadzieję na faktyczne równouprawnienie. Po
trzecie, wniosek, że w grupie Żydów, którzy po wojnie ni e decydowali się
powrócić do tożsamości (w związku z czym ni e złożyli świadectwa), były
osoby, którym się poszczęściło, i dlatego wykazywały one więcej optymizmu
co do szans współżycia w środowisku mieszanym, byłby równie uzasadniony,
jak stwierdzenie wręcz odwrotne: że były wśród nich osoby ciężej niż inne
doświadczone. Podsumowując: nie potrafimy wskazać żadnej jednoznacznej
determinacji między faktem przynależności do grupy składającej relacje przed
komisjami historycznymi a treścią tych relacji.
Na koniec tych wstępnych uwag jeszcze refleksja dotycząca krytyki źródeł.
Relacje świadków mają znaczną władzę nad badaczem przeszłości. Przejawia
się ona w pytaniu, które zasady krytyki źródłowej wolno mu wobec
nich stosować, z których zaś powinien zrezygnować. Możemy ten problem
skonkretyzować, odnosząc pytanie do relacji trzech pozostałych przy życiu
członków żydowskiej rodziny ukrywającej się u chłopów w rejonie Nowego
Brzeska. Ocalali twierdzą, że ich matkę i żonę zastrzelili „miejscowi jędrusie”7.
Co można przeciwstawić ich pamięci, której sześć dekad po fakcie oczywiście
nie da się już zweryfikować? Pytanie to byłoby nietaktem, gdybyśmy nie znali
sytuacji, w której wynika ono z jawnie słusznych przesłanek: wspomnijmy
choćby liczne nieprawdziwe oskarżenia Żydów o sporządzanie list proskrypcyjnych
dla NKWD, oskarżenia, które dla społeczności polskiej Podlasia były
znacznie łatwiejsze do stawiania niż na przykład współpraca sołtysów Polaków
z władzami sowieckimi. Pamięć jest omylna nie tylko, gdy kłamie lub pomija,
udręczona pamięć może też pewne fakty upraszczać.
Korpus źródeł – rama dyskursywna
Zdystansowana retoryka rozpatrywanych tu relacji ocalałych i ocalających wynika
z formatu zeznania, spisywanego zazwyczaj przez protokolanta. Wyjąwszy
dzieci, mówiący sprawiają wrażenie opanowanych. Z reguły uprzedzano ich
o odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań. Emocje kłębią się jednak
pod powierzchnią narzuconej formy.
Podobnie jak każdy korpus źródeł relacje te mają swoją dyskretną „ramę
dyskursywną”. Stanowią ją treści, których wystąpienia w źródle można oczekiwać
z największym prawdopodobieństwem. Są one związane z sytuacją
psychologiczną świadków i z charakterem instytucji przyjmującej zeznania.
Porównanie relacji składanych kilkakrotnie w różnych odstępach czasu ukazuje
nieznaczny, ale zauważalny wpływ momentu historycznego na poetykę
i retorykę wypowiedzi. Inaczej widział przeszłość w roku 1945 ktoś nie całkiem
jeszcze zorientowany w rozmiarze klęski narodu, mający nadzieję na
życie wśród Polaków, inaczej Żyd ocalony z pogromu kieleckiego. Na sytuację
zeznania istotnie rzutowały czynniki takie jak obecność protokolanta, język
rozmowy, sposób rejestracji i przeznaczenie relacji. Czynnik języka nie był
skądinąd jednoznaczny, rozmowa prowadzona po polsku z jednej strony mogła
bowiem sygnalizować dystans do żydowskiego doświadczenia, z drugiej
jednak afirmować perspektywę równouprawnienia. Zarówno zniesienie, jak
i budowanie dystansu do opowieści świadka w sposób subtelny, ale nieunikniony
determinują przestrzeń składanego świadectwa.
W sensie ścisłym obok relacji zapośredniczonych przez protokolanta
w opisywanym zbiorze są też relacje bezpośrednie, pisane własnoręcznie przez
ocalałych lub ratujących. Podczas gdy pierwsza z tych sytuacji odpowiada
za formalizację języka, wspomnienia spisywane własnoręcznie, zarówno
te w języku polskim, jak i w jidysz, są znacznie zróżnicowane leksykalnie
i stylistycznie. Spotykamy tu rozmaite idiolekty: język dziecięcy, jak w relacji
Rózi Unger czy Lili Szynowłogi, gwarowy z elementami mazurzenia w relacji
Szajka Nysyboma, kwiecisty język Fani Brzezińskiej, najwyraźniej mającej za
sobą próby literackie, czy biblijny język Abrahama Furmana, w którym zupełnie
dosłownie odzywają się Psalmy. Niektórzy zeznający starają się, by ich
zrozumiano – posługują się językiem epoki, zwrotami takimi jak „reakcyjne
podziemie”, „wyzwolenie”, „braterstwo sowieckie” i inne. Język ten, uważany
li tylko za wytwór propagandy, osobliwie koresponduje z treścią relacji. Drażni
czytelnika dopóty, dopóki nie rozpozna on we własnej reakcji „podrażnienia
przesądów” historycznych (Gadamerowskie Vorurteile reizen), sygnalizującego
różnicę między powojennym doświadczeniem polskim i żydowskim.
Uzupełniającą kategorię źródeł rozpatrywanych w tym rozdziale stanowią
wywiady etnograficzne przeprowadzane na Sandomierszczyźnie i w wybranych
miejscowościach województwa kieleckiego sześćdziesiąt lat po zakończeniu
wojny. Dzięki nim mamy sposobność poszukiwania nowego odczytania
tematu Sprawiedliwych. Język świadków, dziś ludzi sędziwych, stanowi dla
umiejącego go czytać badacza przepustkę do przeszłości, przetrwały w nim
bowiem ślady tamtej wojennej mowy: „łapania Żydów”, „zdawania”, „przetrzymania”,
„ukrycia”. Rzecz to dobrze znana – na „skazie, którym jest zapamiętany
głos tamtego czasu”, oparł swe pisarstwo Bogdan Wojdowski, jeden
z najwybitniejszych pisarzy „polskiej literatury Szoa”. W niniejszym rozdziale
sam ów język zostanie potraktowany jako klucz otwierający drogę do innych
źródeł. Na tyle, na ile to w ogóle możliwe, poprzez ten język możemy starać
się dosięgnąć przeszłości.
W rozdziale tym, będącym przyczynkiem do historii mentalności, przyjmuję
zasadę „opisu od nowa”, powtórnego czytania źródeł zastanych, uzupełnionych
o nowo uzyskane dane etnograficzne, które torują drogę zniuansowanym
oświetleniom problemu. Pierwszą rzeczą, jaką należy zrobić, chcąc wyrwać
się z kolein tematu, musi być rewizja własnego słownika, terminów zewnątrztekstowych,
„etycznych”, jak się je nazywa w etnografii. Jedną z przypadłości
zawodu i historyka, i etnografa jest uleganie perswazji źródeł, ku którym ma
mniej lub bardziej nieuświadomioną skłonność. Ich język ma nad badaczem
tym większą władzę, im bardziej – zgodnie z nakazami metodologii pozytywistycznych
– zaprzecza on własnemu uwikłaniu. Poglądy autora zawsze
jednak rzucają cień na źródło. Tę przenośnię trzeba potraktować dosłownie,
nie istnieje bowiem czytelnik nigdzie nieumiejscowiony. Wyjściem z sytuacji
jest niekończący się proces uświadamiania sobie partykularyzmu własnego
stanowiska i prób jego obrony przed zarzutem bezkrytyczności.
„Ocalali” i „ocalający” – tak brzmią przyjęte przeze mnie nazwy dwóch
kategorii świadków. Rezygnuję z określenia „ocaleni” – uprzedmiotawia ono
jednych, na drugich zaś nakłada nieprawdziwą zbawczą wszechmoc. Tymczasem
ocalenie było elementarnie uwarunkowane tym, że skazany decydował
się w ogóle na udrękę poszukiwania pomocy, a następnie w postanowieniu
tym trwał. Ten aspekt codziennie odnawianej decyzji o życiu został ukazany
w opowiadaniu Adolfa Rudnickiego Złote okna00.
Konsekwencją krytykowanego tu uprzedmiotowienia ratowanych bywa
wpisywanie ocalenia w infantylną dychotomię „niespłacalnej żydowskiej
wdzięczności” / „czarnej żydowskiej niewdzięczności”. Stoi ona na straży
specyficznego użytku, jaki polski dyskurs niewinności, formacja niemająca
sobie nic do zarzucenia, jeśli chodzi o stosunki polsko-żydowskie podczas
ostatniej wojny, od lat robi z istnienia Sprawiedliwych. Uniknięcie pułapki
tego dyskursu jest stawką w doborze słów, którego tu dokonujemy.
Podobnie zniuansować trzeba samą symboliczną kategorię Sprawiedliwych.
Rezerwując ją dla tych, którzy przeszli formalne procedury tytułu
nadawanego przez Yad Vashem, w niniejszym tekście zastępuję ją terminami
opisowymi. Ratowanie, podobnie jak wystawienie się na jego ryzyko, nie było
pojedynczym aktem woli, ale decyzją codziennie odnawianą. Zdarzało się, że
zmieniała się ona pod naciskiem okoliczności. Czy „sprawiedliwy” stawał się
wówczas „niesprawiedliwym”?
(...)