Ojczyzna moralnie czysta

Początki HIV w Polsce

Jak to się stało, że ta historia nie obrosła w Polsce legendą, portretami w czarnych ramkach, wyciskającymi łzy opowieściami o solidarności i aktywizmie? Widocznie nie budziła wystarczających emocji albo budziła nie te, które sprzyjają legendom. […] „Ojczyzna moralnie czysta. Początki HIV w Polsce” to zatem porządnie opowiedziana historia, której dotąd nie było – bo jak pisze autor – wydawać by się mogło, że temat jest marginalny i mało efektowny.

O braku wiedzy, z którego bierze się strach. O strachu, z którego rodzi się nietolerancja. O nagonce na gejów, wykluczeniu i braku dialogu. O rozpaczy i nadziei.

Brzmi jak historia współczesna? Nie, to reportaż […] o początkach HIV w Polsce, czyli w połowie lat 80-tych i nieco później. Bardzo wciągnęła mnie ta książka.

Reportaż Żurawieckiego to dobra okazja, by przypomnieć sobie, jak jeszcze niedawno wyglądała Polska, i jak wiele opisanych w kontekście początków epidemii AIDS praktyk wpisanych jest w uniwersalne reakcje w stosunku do tego, co inne, obce i nieznane. Jednocześnie warto zaznaczyć, że książka ta wpisuje się w dostrzegalny dzisiaj na świecie nurt powracania do czasów, które wówczas z racji dynamiki wydarzeń nie mogły być dobrze opisane. To nurt ważny i potrzebny, a publikacja Bartosza Żurawieckiego jest świetnym uzupełnieniem historii początków epidemii AIDS z perspektywy polskiej.

Rozdziały są uporządkowane chronologicznie - najpierw dostajemy podsumowanie początków rozprzestrzeniania się wirusa na świecie, a następnie jego podróż do Polski. Główna część książki poświęcona jest, naturalnie, rozwojowi HIV i AIDS w Polsce oraz jego wpływie na społeczeństwo. […] Autor opisuje również sposoby walki z epidemią, próby oddolnego wsparcia zarażonych, przybliża też postać Marka Kotańskiego i jego roli w tych działaniach.

Żurawiecki dużo miejsca poświęca reakcjom społecznym, poszukuje ich przyczyn, rozmawia z lekarzami, sięga do zagadnień prawnych związanych z postępowaniem wobec zakażonych i chorych. Nie brakuje tu też Kotana, Monaru, księdza Nowaka, awantur i protestów społecznych związanych z lokalizacjami domów dla seropozytywnych, wykluczania mniejszości, stygmatyzacji. Autor sięga po osobiste historie i relacje, ale one także pozbawione są fizjologiczno-medycznych szczegółów, a skupione bardziej na trudnościach z jakimi ich bohaterowie zmuszeni byli się mierzyć.

„Ojczyzna moralnie czysta” to w głównej mierze zapis społecznego podejścia do choroby, rozkręcania się paniki społecznej, prób racjonalnego na nią odpowiadania. Super wartością tej książki jest właśnie jej szerokie spojrzenie - wplatające w narracje historie tworzenia się środowisk LGBT w Polsce, rywalizacji pomiędzy gwiazdami pomagania w latach 90., politycznych decyzji wpływających na podejście do zakażonych i chorych, prób opowiedzenia tego, co działo się w dyskursach medialnych i kulturowych.

Wspaniała książka. Wnikliwa, rzetelna, wciągająca. Pokazuje, jak długą drogę przeszliśmy jako społeczeństwo. Czy wyobrażamy sobie, że dziś ktoś podpala ośrodki dla osób zakażonych HIV? Że nauczyciele nie chcą uczyć dziecka, które zakaziło się przez transfuzję krwi? Że osoby zakażone traktuje się jak „zarazę”? Tak, dziś też nie jest różowo. Ale świadomość jest o niebo lepsza, głównie dzięki działalności organizacji pozarządowych i wielu lekarzy, co również dokumentuje Bartosz Żurawiecki. Brawo!

Może winienem zacząć od charakterystyki omawianej książki – „Ojczyzny moralnie czystej” Żurawieckiego; od napisania wprost, że w tym przypadku mamy do czynienia z książką wypełniającą „białą plamę”, prezentującą nieopisane zagadnienie bardzo kompetentnie i zarazem bardzo sprawnie napisaną. Summa summarum: bardzo potrzebną i bardzo dobrą.

Bartosz Żurawiecki napisał poruszający, wielowymiarowy reportaż, opisujący epidemię HIV na świecie i w Polsce, w której PRL-owska władza próbowała przesunąć winę za chorobę na homoseksualną mniejszość. Żurawiecki spotkał się z chorymi, ich bliskimi, lekarzami i stworzył poruszające opowieści o ludziach, od których większość się odwróciła. Przybliża zjawisko masowej histerii, ale też pokazuje, jak działa mechanizm wyparcia.

„Ojczyzna moralnie czysta” jest reportażem o tym jak społeczeństwo reaguje na pojawiające się nagle i nie do końca rozpoznane zagrożenie, na zarazę, przy czym całkiem świadomie używam tego określenia, tak jak używałem go w czasie pandemii Covid-19, bo nie chodzi o zjawisko medyczne, ale kulturowe, ba, w pewnym sensie metafizyczne[…]. Istotne jest za to to, że książka Żurawieckiego stanowi kolejną rekonstrukcję polskich lat dziewięćdziesiątych.

Reportaż opisuje epidemię w historycznym ujęciu, z naciskiem na polski sposób reagowania na kryzys.

Jest to książka o tym, w jaki sposób wykorzystywano panikę moralną w latach osiemdziesiątych do celów politycznych. Jak homofobia wpływała na sprzedaż leków, ale i opiekę nad potrzebującymi. Jest tam i Marek Kotański, ks. Arkadiusz Nowak, ale i rzesze mieszkańców miasteczek, gdzie powstawały ośrodki. Piekło niewiedzy i uprzedzeń kończyło się wieloma aktami przemocy.

Ale w książce jest również nadzieja: zdrowia, znalezienia życzyliwych osób, podmiotowości w medycynie i edukacji.

Autor dociera do bohaterów tamtych wydarzeń – od razu powiedzmy. I to dobrze. Niezbyt długo każe nam czytać streszczenia kolejnych – także bardzo dobrych tekstów – tekstów z dawnej prasy. Reaserch znakomity, plon obfity […]. Najlepsze są jednak te fragmenty, kiedy słyszymy wprost bohaterów. Jak wtedy, gdy Joanna wspomina: „Odbieranie wyników wyglądało wtedy tak, że pani mi je wręczyła i powiedziała: »Test wyszedł dodatki. Sama pani rozumie, pani życie się kończy«.

Warto jednak sięgnąć do książki „Ojczyzna moralnie czysta. Początki HIV w Polsce” i zobaczyć[…] jak poszczególne systemy radziły sobie z wirusem, które działania okazały się wspierające, a które były nietrafione.

„AIDS było utożsamiane z obcością, było zewnętrzne, nieprzystające do obrazu „moralnie czystej” Polski. Chorobę łączono z mniejszością homoseksualną oraz z narkomanami – wykluczone grupy stały się łatwym celem ataku peerelowskiej władzy, która obarczała ich winą za panującą epidemię. Autor opisuje reakcje społeczeństwa – masową histerię, moralną panikę, ale i wyparcie, poszukując źródeł tych zachowań. Przybliża postacie Marka Kotańskiego czy księdza Arkadiusza Nowaka, mówi o ośrodkach dla chorych, a także o postępującej homofobii i przemocy.”

Wiem, że nic nie wiem – tak mógłbym określić moją wiedzę o HIV i AIDS w Polsce przed lekturą „Ojczyzny moralnie czystej”. Znałem teorię, byłem świadomy możliwych sposobów zakażenia i metod obniżania ryzyka. Nigdy jednak nie zagłębiałem się w to, jak pojawienie się wirusa przyjęło polskie społeczeństwo – a reakcje były skrajne. Niektórzy od razu otwarcie okazali wsparcie, inni chcieli problem zamieść pod dywan, udawali, że go nie ma. Jeszcze inni okazali wynikającą ze szkodliwych stereotypów pogardę wobec osób seropozystywnych. […] Zacząwszy lekturę, trudno jest odłożyć książkę.

To co Bartosz Żurawiecki układa z prasowych doniesień, wywiadów, artykułów, dokumentów i cytatów z popkultury tamtego czasu, jest już jazdą bez trzymanki – odczłowieczenie chorych przez polityków, ochronę zdrowia, media i stygmatyzacja „grup ryzyka” za jakie uważano homoseksualnych mężczyzn i osoby używające narkotyków, osiąga taką skalę i intensywność, że mówienie o „nastrojach pogromowych” nie jest przesadą.

Bardzo ciekawy temat pokazany z perspektywny Polski. O HIV i AIDS jest sporo książek, jednak ta pokazuje poczatki i pierwsze przypadki w naszym kraju. Pokazuje połowę lat 80 i kolejne lata.

To także przybliżenie postaci Marka Kotańskiego, jednak w głównej mierze jest to spojrzenie społeczeństwa na HIV I AIDS. Są też wzmianki o początkach społeczności LGBT. Autor pokazuje wiele aspektów, które miały wpływ na to jak postrzegano ludzi chorych.

To książka, którą zapamiętam na długie lata. Nie dane było mi doświadczać tych okropności, o których pisze autor. Jestem za młoda, by pamiętać rasizm, homofobię, klasizm i wszelkie inne możliwe odrażające zachowania Polaków z czasów początków HIV na świecie i w Polsce. Ojczyzna moralnie czysta wzburzyła mną jak dawno nic innego, wzbudzała we mnie odrazę i gniew, ale też zaprezentowała mi kraj, którego nie znam.

Super wartością tej książki jest właśnie jej szerokie spojrzenie - wplatające w narracje historie tworzenia się środowisk LGBT w Polsce, rywalizacji pomiędzy gwiazdami pomagania w latach 90., politycznych decyzji wpływających na podejście do zakażonych i chorych, prób opowiedzenia tego, co działo się w dyskursach medialnych i kulturowych. Tworzy to wszystko nie tylko opowieść o podejściu do HIV w Polsce, ale też całkiem udany zapis rzeczywistości przełomu lat 80. i 90. samej w sobie. […]Czyta się to świetnie.

Szok, panika i zdezorientowanie. Wkrótce - poszukiwanie winnych. Jako choroba przenoszona drogą płciową AIDS postrzegany jest w latach 80. przez władzę jako akt dywersji, „wróg zewnętrzny”. Żurawiecki ukazuje fascynującą dychotomię - choć zbiorowa panika związana z HIV w Polsce korelowała z apokaliptycznymi nastrojami panującymi u schyłku XX wieku, wirus notorycznie spychany był na margines. A stamtąd - z ćpuńskiej meliny czy klubu dla gejów - groził igłami i wydzielinami tym, którzy uważali siebie za zbyt dobrze ustawionych, zbyt „czystych” czy zbyt heteronormatywnych na to, by zostać nosicielami.