Nieobecne miasto

Jesteśmy w Galicji, chociaż dziś już mało kto używa tej historycznej nazwy. Odsyła ona do okresu zaborów, do cesarstwa Habsburgów władających tym obszarem od końca XVIII wieku do roku 1918 – nas zaś kieruje w sposób szczególny ku zakopiańskim początkom. Przemiany tego miejsca z mało znanej górskiej osady w ważny punkt polskiej przestrzeni kulturalnej i społecznej rozpoczynają się przecież w połowie XIX wieku.

Wiąże się to najczęściej z doniosłymi wydarzeniami politycznymi. Z klęską powstania styczniowego, popowstaniowymi represjami, potęgującą się rusyfikacją w Królestwie Kongresowym. Po przegranej rywalizacji z Prusami dotyczącej przywództwa w procesie zjednoczenia Niemiec przeobrażało się cesarstwo austriackie. Fragmentem zmian były kształtująca się w latach 1860–1873 autonomia Galicji i wprowadzenie w urzędach i sądach języka polskiego. Działo się to w tym samym czasie, kiedy w nowo powstałym po zwycięskiej wojnie z Francją Cesarstwie Niemieckim germanizacja stała się polityką państwa. W tych warunkach znaczenie Galicji jako miejsca w miarę swobodnego polskiego życia ideowego, kulturalnego i politycznego będzie stale rosło.

Nowe nadeszło nie tylko w politycznym wymiarze. Inna stała się duchowa aura. Przygasła romantyczna gorączka, a miejsce wielkich porywów serca i genialnych jednostek zajęła pragmatyczna praca u podstaw, której skuteczność zależy od umiejętności organizowania się grup, społeczeństw, całych narodów.

Prawdziwą religią tego czasu była nauka, a jego bohaterami naukowcy, wynalazcy, ludzie interesu, podróżnicy wymazujący z map białe plamy. „Król Tatr”, odkrywca Zakopanego, lekarz, nauczyciel akademicki, społecznik – Tytus Chałubiński – do nich winien być zaliczany. Żył i pracował ten ojciec założyciel nowoczesnego Zakopanego w Warszawie, rosnącej wraz z postępującą rewolucją przemysłową.

Ta najdłużej trwająca z dziewiętnastowiecznych rewolucji, mająca na dodatek najszerszy zasięg i najdalej idące konsekwencje, odmieni życie w Europie we wszystkich jego wymiarach. Doprowadzi do kresu feudalizm i wypchnie w drogę miliony ludzi od wieków przywiązanych do tych samych miejsc poprzez, zdawałoby się, odwieczny ład. Z burżuazji uczyni siłę dominującą, prawdziwie sprawczą społecznie i politycznie. A przemysłowe miasto ustanowi tym miejscem, w którym poczynać się będą zasadnicze tendencje kulturalne i cywilizacyjne. To jest przejście od młodego Tadeusza i dworu w Soplicowie do dojrzałego Wokulskiego i wielkomiejskiej Warszawy.

Ośrodki przemysłowe, centra administracyjne – ta dziewiętnastowieczna ziemia obiecana – pełne są skrajności. Sporo tam ludzi względnie zamożnych, ale żyją oni otoczeni morzem strasznej nędzy. Za fasadą mieszczańskich wygód kryją się zdewastowane środowisko, złe warunki sanitarne, zatrute powietrze i woda. Szerzą się epidemie cywilizacyjne: gruźlica, choroby weneryczne, alkoholizm. Nigdzie życie nie jest tak gorączkowe i brutalne, tak jaskrawo nie zderzają się klasy społeczne, religie, style istnienia. Nigdzie ludzie nie są ze sobą tak blisko, a jednocześnie tak daleko od siebie, nigdzie tak wiele i tak szybko się nie zmienia. Ale też tam właśnie trwa uporczywa praca na rzecz rozwiązania oczywistych i dramatycznych problemów.

To epoka pozytywizmu, którego aksjomatami są postęp i rozwój. Nie ma zatem kwestii „czy”, ale „jak i kiedy” problemy się przezwycięży. Rodzące się partie polityczne, związki wyznaniowe, zawodowe, dobroczynne, samopomocowe mają temu służyć. Powstają towarzystwa gimnastyczne, turystyczne, krajoznawcze. Rozwojowi medycyny towarzyszą ideowe i praktyczne działania na rzecz szeroko pojętej higieny społecznej. Podnosi się dobroczynne skutki pobytu na łonie natury, która nie jest już tylko miejscem kontemplacji piękna, ale też konieczną dla zdrowia jednostki i społeczności przestrzenią istnienia. Jej ochrona zaczyna być traktowana jako praca na rzecz dobra wspólnego, patriotyczny wręcz obowiązek.

Wiek XIX wierzy w terapeutyczne własności czystej wody i powietrza, dobrego klimatu i pięknego krajobrazu. Pobyt w naturze leczyć ma już nabyte słabości i równocześnie uodparniać przeciw zagrożeniom, które niesie ze sobą rewolucja cywilizacyjna. Dlatego powstają coraz liczniejsze letniska, uzdrowiska, sanatoria, ośrodki hydroterapii. Rosną świadomość wagi wypoczynku i liczba ludzi mogących z niego korzystać. Organizacje społeczne znacznie się ku temu przyczyniają.

Stąd Zakopane i burzliwy jego rozwój. Z potrzeby i możliwości swobodnego życia. Z przekonania, że można tu się leczyć, odpoczywając, bo tatrzańska natura błogosławione ma własności, dobrze służy ciału i duszy. Wreszcie – z dobrej aury miejsca, które wzrasta i przyciąga możliwościami. W Zakopanem się tworzy, Zakopane się stwarza – prawdziwie pozytywny przykład polskiego istnienia ponad podziałami. Warto raz jeszcze mu się przyjrzeć od strony historii przestrzeni takich jak codzienność, cielesność, mentalność, praca – pamiętając, jak wykorzystanie tych perspektyw niesłychanie poszerza obraz i rozumienie przeszłości.