Wczesną zimą 2016 roku rozmawiałem w Biebrzańskim Parku Narodowym z paralotniarką Saszą Dench. Postawna i pewna siebie blondynka kierowała ekspedycją, na potrzeby której na kilka zimnych miesięcy przemieniła się w łabędzia czarnodziobego, bewika. Chciała na motoparalotni pokonać tę samą trasę, którą rokrocznie przemierzają migrujące do brytyjskich zimowisk ptaki. Lęgną się w delcie rzeki Peczory, która w czasie syberyjskiego lata jest dla nich obfitującym w pokarm rajem. Gdy przychodzą pierwsze chłodne dni, ruszają w drogę. Na pokonanie tysięcy kilometrów mają zaledwie parę tygodni.

Nie zazdrościłem Dench. Dzień w dzień zakładała na siebie rozliczne warstwy ubrań, które i tak w powietrzu nie dawały jej ciepła. Była uzależniona od pogody. Zły wiatr czy ulewa unieruchamiały ją na odludziu z ograniczonymi zapasami. Ale nie mogłem przestać myśleć o tym, co widziała podczas pierwszych dni ekspedycji. Tylko nieliczni mają szansę spojrzeć na tundrę ptasimi oczami. Opowiadała, że nie było tam żadnych linii prostych, a kolory zmieniały się jak w kalejdoskopie. Z punktu widzenia lotnika to duże wyzwanie. Bo jeśli nie ma drzew, a kolory ciągle się zmieniają, to po czym poznać teren, który nadaje się do lądowania? Co jest suche, a co mokre? Jedyne, co można w tej sytuacji zrobić, to lecieć nisko i patrzeć, co jak wygląda z powietrza. Jasnopomarańczowy kolor na bank oznacza mokre, na którym się nie wyląduje. Wszystko, co przypomina boisko piłkarskie w Wielkiej Brytanii, nie dość, że jest mokre, to jeszcze pewnie głębokie na metr. Albo purpura – czasami to miłe, suche wrzosy, a czasami wielka łąka, na której może i da się wylądować, ale na pewno nie wystartować do dalszego lotu.

Skrajnym przypadkiem takiej zmiany punktu widzenia jest efekt szerokiej perspektywy. Opisał go brytyjski pisarz Frank White w książce o takim właśnie tytule – The Overview Effect. Jego zdaniem tę perspektywę zyskuje każdy, kto na własne oczy ujrzy z orbity naszą planetę. Ziemia widziana z kosmosu jest krucha i można ją nakryć dłonią. Podobno kiedy się ją w ten sposób zobaczy, wszystko na jej powierzchni staje się żałośnie błahe. Astronauci to najżarliwsi z ekologów.

To miała być książka o krajoznawstwie. Zainspirowało ją spotkanie, które przerodziło się w wywiad prasowy. Potem zaowocowało serdecznym koleżeństwem, mimo dzielących nas dwóch pokoleń. I może jeszcze słowa Mieczysława Orłowicza, najsłynniejszego z krajoznawców. W 1919 roku objął stanowisko kierownika Referatu Turystyki przy Ministerstwie Robót Publicznych. Zaraz potem opublikował pełen planów i założeń manifest Organizacja turystyki i sportu w Polsce. Z nudnej gadaniny wyłowiłem dwa zdania: „Lecz ten okres pionierski nie minął jeszcze. Nie wszystkie osobliwości odkryte, nie wszystkie udostępnione, nie wszystkie opisane”.

Krajoznawstwo – lubię to słowo. Może dlatego, że jest bardzo pojemne. I mocno już zakurzone. Krajoznawcą może być pisarz, naukowiec, dziennikarz, artysta. Może być nim nawet zwykły wędrowiec, i to niekoniecznie stąd. Nie może nim być za to ktoś, kto zamiast przed siebie i na boki patrzy w ekran smartfona. Krajoznawca musi czytać krajobraz, a nie Wikipedię.

Przez długie lata nie miałem problemu ze współuczestniczeniem w globusowym przekłamaniu odległości. Pływałem po Irawadi, deptałem Himalaje, spałem na Saharze. Ale kiedy pojawiły się dzieci, bogactwo zacząłem mierzyć nie stanem konta, ale chwilami wolnego czasu. Dniami pozbawionymi zobowiązań. W życiu rodzica te ostatnie nigdy nie występują w nadmiarze. Zawsze lubiłem wycieczki po Polsce, ale teraz miałem cel: udowodnić sobie i innym, że Orłowicz miał rację. Choćby tylko w jednym elemencie – że nawet jeśli wszystko zostało już odkryte, to jeszcze nie udostępnione. A jeśli jednak udostępnione, to nie opisane. Wciąż można nanosić na mapy nowe nazwy.

A tytuł? Ornitolodzy hajstrą nazywają czarnego bociana. Wieki temu polski niż porośnięty był jedną wielką puszczą, którą dzielono na mniejsze tylko na papierze. W czasach Zygmunta Augusta doliczono się aż trzydziestu ośmiu takich puszcz. Czarne bociany były w nich codziennością, o wiele częstszym widokiem niż lubiący ludzkie towarzystwo bocian biały. Dziś sytuacja się odwróciła. Choć hajstra wcale nie jest w Polsce ptakiem szczególnie rzadkim, zobaczenie go wymaga wiedzy, starań i cierpliwości. Wciąż kryje się w leśnym krajobrazie, trzeba tylko wiedzieć, gdzie szukać.

Podróże na potrzeby tej książki zajęły parę lat. Poruszałem się na nartach, kajakiem, czasem samochodem, a przede wszystkim na własnych nogach. Wybrałem miejsca, które mnie intrygowały, i takie, o których wcześniej nie wiedziałem nic. Niektóre odwiedziłem tylko raz, w inne wracałem wielokrotnie. I wciąż wracam. Wędrowałem pod rękę z krajoznawcami, którzy mieli coś do powiedzenia na ich temat. Niektórych musiałem dźwigać w plecaku, bo ich słowa chowały się w książkach.

Zanim wyruszyłem na tę krajoznawczą wycieczkę, od de Maistre’a pożyczyłem trochę dystansu do świata, a od Herzoga wyobraźnię i poczucie humoru. Chciałem też być choć odrobinę tak spostrzegawczy jak Stilgoe. I jeszcze dodać coś od siebie.