Dwanaście srok za ogon

Stanisław Łubieński

Dwanaście srok za ogon

fragment

Bocian imieniem Stonelis

Jest dopiero dziesiąta rano, a w samochodzie już zrobił się piekarnik. Plastik na kierownicy, który imituje skórę, najpierw parzy, a potem klei się do rąk. Gorące powietrze powoli ucieka przez uchylone szyby. Rankiem na drodze zawsze widać nowe trupy i dziś na poboczu też leży przetrącony rudzielec. Nie ma w nim już życia, to wiatr porusza jego puszystym ogonem. Kolega zbiera takie zwłoki, kładzie przed czatownią i czeka z aparatem na drapieżniki. Ale nawet gdybym chciał zabrać martwego liska, to: siedzenia mam zawalone mapkami, tabelkami i instrukcjami; policja mogłaby mnie oskarżyć o kłusownictwo; przede mną cały dzień jazdy w upale. Poza tym dużo porannej energii włożyłem w to, żeby wyglądem wzbudzać zaufanie, nie mogę się teraz uświnić krwią. Mam do policzenia bocianie gniazda w gminie Grabów nad Pilicą.

Germanista, obrońca przyrody, miłośnik Tatr. Pierwszy zdobywca Świnicy. Ksiądz katolicki, który zrzucił sutannę, założył rodzinę i został pastorem. Eugeniusz Janota, człowiek wielu talentów, był już u kresu życia, kiedy w 1876 roku postanowił zliczyć bociany w zaborze austriackim. W tym celu na łamach „Szkoły” i „Gazety Szkolnej” zwrócił się do nauczycieli ludowych z prośbą o informacje na temat ptaków gniazdujących w ich okolicy. Jak skrupulatnie wyliczył, jego apel mógł dotrzeć do trzech tysięcy czytelników. Odpowiedziało zaledwie stu siedemdziesięciu sześciu, w tym, co podkreślał, trzydziestu pięciu Rusinów. „Doniesienia tych nauczycieli były po największej części z ochoczą uczynione gotowością i dokładnością, za którą im tutaj z przyjemnością uprzejme składam podziękowanie”.

Do międzynarodowej akcji spisu bocianów Polska przystąpiła w 1934 roku. Od tego czasu ptaki i gniazda liczy się mniej więcej co dekadę. Mniej więcej, bo w czasie wojny jakoś nikt nie miał do tego głowy. Spis metodą partyzancką mógł przybrać dla rachmistrza niepożądany obrót. Z notesikiem i lornetką wylądowałby pewnie pod płotem jako szpieg czy sabotażysta. W burzliwych latach powojennych też znalazły się sprawy pilniejsze niż poszukiwanie bocianów. Również w latach sześćdziesiątych z nieznanych mi powodów ptaków nie liczono.

Gmina Grabów zaczyna się za mostem w Warce. Krajobraz zupełnie inny niż na drugim, wysokim brzegu Pilicy. Płasko, rolniczo i biedniej. Nie ma drzew owocowych ani polbruku na podwórkach, jak u jabłkowych baronów powiatu grójeckiego. Końcówka lipca to ostatni moment na liczenie, ptaki mogą być już poza gniazdem. Po drodze widzę, jak rodzice spacerują z młodymi po łąkach. Najlepiej od razu pytać gospodarza: Ile było piskląt? Czy wszystkie przeżyły? Czy w okolicy są inne bociany? W Kępie Niemojewskiej wszyscy mówią o jednym gnieździe z trójką młodych.

Z poprzednich spisów wiem, że gniazdo istnieje tu od co najmniej dwudziestu lat. Bocianie podrostki akurat jedzą coś, co przyniósł im dorosły ptak, ale już za chwilę rozlatują się po okolicy. Zapisuję w tabelce według wskazówek: SEBO („słup energetyczny, betonowy o przekroju okrągłym”), PM („platforma metalowa”), HPm3 („trójka młodych”), stan gniazda: zły (i w uwagach: „Gniazdo zbyt duże”). Od co najmniej dwudziestu lat ptaki co roku przynoszą na ten stos nowe gałązki, nic więc dziwnego, że konstrukcja jest olbrzymia. Zdarzało się, że takie zbite, sklejone błotem, ważące kilkaset kilogramów gniazda spadały, druzgocąc dachy.

W całej Słowiańszczyźnie bocianie gniazdo oznaczało dobrą wróżbę. Miało chronić gospodarzy przed piorunami i ogniem. Sam ptak był rzecz jasna symbolem płodności. Zjawia się u nas przecież, gdy ustępuje zimowa martwota, a ziemia znowu gotowa jest dawać plony. Bocianie skrzydła – „wczesny sztandar wiosny”, pisze Mickiewicz. No i oczywiście ptak przynosi dzieci, najczęściej wrzuca je przez komin (ta figlarna konotacja: czarny otwór i falliczny czerwony dziób). Bociany od wieków mieszkały w sąsiedztwie człowieka, nic dziwnego, że nadawano im cechy ludzkie. W starożytnej Grecji, później w Rzymie wierzono, że ptaki troszczą się o swych starych, zniedołężniałych rodziców. Dlatego obowiązek opieki nad rodzicami nazwano lex ciconaria, prawem bocianim.

Ostatnie gniazdo w Kępie Niemojewskiej, a jeszcze dwadzieścia lat temu były trzy. Sto lat temu – pewnie kilkanaście, a może kilkadziesiąt. Myślę, że cała okolica wyglądała trochę jak z obrazu Chełmońskiego. Wiosną Pilica rozlewała się szeroko, a na pastwiskach skubały trawę stada cierpliwych krów. Bocian lubi niską łąkę, w wysokiej trawie trudno wypatrzyć zdobycz – drobne ssaki, gady, płazy, młode ptaki. Ale krów teraz jak na lekarstwo, trzyma się je tylko z przyzwyczajenia. Kosić łąk z kolei za bardzo się nie opłaca. Pastwiska zarastają. To, co kiedyś było podmokłe, zmeliorowano, obsiano i pewnie już dawno porzucono. Rzeka też już prawie nie wylewa.

Stara legenda brzmiała mniej więcej tak: kiedy Pan Bóg stworzył świat, wszystkie osty, kleszcze i ludzi, i siódmego dnia odpoczywał, spostrzegł, że w jego idealnym ogródku mnoży się jakieś paskudztwo: oślizgłe płazy, gady i robale. Wszystko, co pełza, szoruje brzuchem po piasku, bliskie jest ciemności i diabłu. Człowiek też nie unosi się przecież nad podłogą, dlatego musi walczyć o swoje zbawienie. Zakasał więc Pan Bóg raz jeszcze rękawy, zszedł na ziemię i wyzbierał świństwo do worka. (Jakże tu nie wierzyć, że powstaliśmy na Jego podobieństwo – tak przecież lubimy wszystko porządkować po swojemu. Chabry, wrotycze, a szczególnie te bezczelne mlecze wytrujemy roundapem).

Ale nie traćmy z oczu dzieła Pana Boga. Plugastwo w worku przekazał zaufanemu człowiekowi i nakazał wrzucić je do wody. Utopić. Jak szczeniaki, które się tak bezmyślnie mnożą na wsi. Pan Bóg nie poznał się jednak, widać, na swoim stworzeniu, bo zaufany człowiek nie miał zamiaru tak szybko pozbyć się worka. „Śmieci Pana Boga to mogą być całkiem porządne śmieci!” – pomyślał i klepnął się z uciechy w udo, bo zwęszył interes. Rozsupłał sznurek, ale zanim zdążył wsadzić głowę do środka, z wora wypełzły wszystkie kumaki, traszki i zaskrońce.

Rozpełzło się to w trawie, a człowiek stał i patrzył z rozdziawioną głupio gębą. Pan Bóg się zdenerwował. „Od teraz do końca świata będziesz zbierał, durniu, co wypuściłeś” – powiedział i machnął ręką, a człowiek zamienił się w bociana. A właściwie w prototyp bociana, jeszcze obdarzony ludzkim głosem, dlatego zaczął protestować. Biadolił, powołując się na jakieś nieistniejące prawa i konwencje, ale Pan Bóg nie miał już do niego cierpliwości. Jeszcze chwila i byłoby po ptaku. „Bez sensu niszczyć coś, co się dopiero stworzyło”, pomyślał jednak Pan Bóg i postanowił, że zabierze bocianowi język. Od tego czasu ptak może tylko klekotać. Smutna to historia, bo wywodzi bociana od jakiegoś oślizgłego cwaniaka. Podobno, jak przekazał badacz folkloru litewskiego Ludwik Adam Jucewicz, na imię było mu Stonelis.

Brygada tynkuje dom morelowym barankiem, a ja, choć boję się trochę szyderstw, pytam, czy nie wiedzą nic o bocianach w okolicy. A owszem, uśmiechają się z sympatią, na gnieździe w Łękawicy dwa ptaki przeżyły i siedzą na trupie brata. Ale robotnicy w większości nie stąd, więcej nie słyszeli. Tylko jeden jest ze wsi, ale on prycha ze złością: „Bociany! Jeszcze tym bym się interesował!”. Trafił się akurat taki, człowiek pełen pasji. Tymczasem robi się zimno, niebo zaciąga szara chmura.

W Zakrzewie też jakoś słabiej, w 1994 roku były tu dwa gniazda, teraz tylko jedno. Dwa młode odchowane, ale jedno jajo i jedno dorosłe pisklę ptaki wyrzuciły. Tego ludzie zrozumieć ani wybaczyć nie potrafią. A chore, zarobaczone pisklę to zagrożenie dla reszty rodzeństwa. Kalekie albo niedorozwinięte – kolejny żarłoczny dziób do wykarmienia. A przecież i tak prędzej czy później zdechnie. Instynkt podpowiada bocianim rodzicom, że w przyrodzie nie ma miejsca dla chorowitych i zasmarkanych. „Może też między temi ptakami panują zasady starożytnych Spartańczyków, bo smutny ten los trafiać ma przede wszystkiem słabowite młode”, spekulował Janota.

A to wyrzucone jajko? Może było niezalężone? Albo pęk­ło w jakiejś szturchaninie? Bociany często walczą o gniazda w dobrych miejscach. A tu teren sprawdzony, dwóch gniazd może nie wykarmi, ale jedno z całą pewnością. Rzeka niedaleko, a pola z gryzoniami tuż za płotem. W sezonie dorosły bocian staje na głowie, by wyżywić młode. Codziennie przez ponad dziesięć godzin ugania się za wypuszczonym z worka plugastwem. Dla czwórki młodych para dorosłych przynosi dziennie nawet do trzech kilogramów pożywienia. Potomstwo w pierwszych dniach życia karmione jest dżdżownicami. Wraz z ziemią z ich przewodów pokarmowych pisklęta przyswajają metale ciężkie (badania młodych ptaków mogą wiele powiedzieć o stopniu zanieczyszczenia okolicy). Potem zresztą wchłaniają je rozpuszczone w ciałach gryzoni, gadów, płazów i owadów. Bociany nie filetują swoich ofiar, tylko połykają je w całości, bo bez wapnia z ich kostek i piór bocianie szkielety byłyby słabe i łamliwe. Z niestrawionych resztek, tak samo jak sowy, formują w żołądku walcowate wypluwki. Można w nich znaleźć szczątki zjadanych stworzeń – chitynowe pancerze owadów i kości kręgowców.

Gospodyni z Grabowa Zaleśnego przygarnęła wyrzucone z gniazda pisklę i przepisowo karmi je żywymi rybami. Wnuczek łapie je w jakimś stawie, a bocian łowi z wiadra. Właśnie się najadł, więc patrzy na nas, pochyla głowę, unosi skrzydła i syczy. „To z radości” – mówi wnuczek z miną Linneusza. Bociania para i tak wychowuje trójkę młodych, czerwone łapy ma pełne roboty, ten czwarty był pewnie najsłabszy.

Ptak całymi dniami łazi po obejściu, podlatuje, czasem goni kota, który plącze się pod nogami. Wygląda dobrze, zdrowo, znaczy – nadrobił różnicę. Ale jest ignorowany przez bocianią rodzinę, która piętnaście metrów dalej przesiaduje w gnieździe. Gospodyni martwi się, co będzie zimą. Do domu go nie weźmie, poza tym bocian ma szalony apetyt, karmienie go to poważne koszty. Radzę zapakować ptaka w kartonowe pudło i zawieźć do warszawskiego zoo. Jesienią dostaję jednak wiadomość, że bocian w ostatniej chwili dołączył do swoich i poleciał w nieznanym kierunku. Drewniany słup (skrót PD), na którym stoi gniazdo, jest przechylony i zbutwiały, trzeba go pilnie wymienić, zanim zwali się na nowo postawione ogrodzenie.

Nie rozumiem, dlaczego spośród tylu wspaniałych obrazów Chełmońskiego akurat Bociany cieszą się największą sławą. Pewnie to kwestia tematu, w końcu bocian jest naszym nieformalnym godłem. Ale kiedy spoglądam na ten ckliwy, swojski landszaft, widzę tylko sztuczność przedstawionej sceny. Dlaczego stary oracz zabiera się do obiadu, siedząc z wyprostowanymi nogami? Trudno sobie wyobrazić bardziej niewygodną pozycję do jedzenia. Szczególnie że od orki muszą go boleć plecy. I dlaczego będą jeść w pełnym słońcu? Nie uwierzę, że na miedzy nie rośnie jakaś stara grusza. A te szybujące na niebie bociany też jakoś nieszczególnie udane.

W Wyborowie jeszcze dziesięć lat temu było stare gniazdo, które opuściła trójka młodych. Bociany zjawiły się tu też ostatniej wiosny, ale przepędzili je sąsiedzi. „Mówili, że strzelać do nich będą, bo im gołębie straszą” – opowiada szeptem gospodyni, rozglądając się i pukając w czoło. „Policję można wezwać, nie wolno płoszyć ptaków z gniazd”, tłumaczę, ale kobieta uśmiecha się jak do trzylatka. „Panie, ja tu już bym życia nie miała”.

Prześladowanie, zrzucenie gniazda, a w szczególności zabicie bociana w wielu kulturach uznawane było za ciężki grzech. Na Mazowszu sprawca mógł się spodziewać śmierci syna. Popularny był też przesąd, że bociany mszczą się, podpalając strzechy domów (ogień potrafiły krzesać dziobem). Podobno umiały też wywołać nieprzerwaną ulewę, od której gniło siano, czy długotrwałą suszę, która zamieniała ziemię w spękaną skorupę. Albo raz a dobrze – konkretne, zdrowe gradobicie, które kładło pokotem całe łany.

Faceci przy kapliczce też dobrze zorientowani. Wiedzą o gniazdach w Broncinie i Łękawicy. Rzadko miewam to krzepiące poczucie, że ludzie jednak są dobrzy. Mężczyźni cieszą się, że bociany mieszkają jeszcze w okolicy, i martwią, że ich ubywa. Ale nie sądzę, żeby byli gotowi z tego powodu wylewać na pola mniej chemii i wrócić do mozolnego, tradycyjnego sposobu uprawy. Po półgodzinnym błądzeniu polnymi drogami, wsłuchując się w trzaski dobiegające z podwozia, docieram do Broncina. Na samotnym betonowym słupie dwójka młodych. Na stodole gotowa platforma pod kolejne gniazdo, według pomysłu gospodarza. „Mąż to jest, proszę pana, taki pomysłowy Dobromir”, mówi z dumą pani w kwiecistej chustce.

Wychodzi słońce, znowu robi się gorąco, ożywiają się przydrożne świerszcze. Nisko nad trawami sunie błotniak łąkowy, gdzieś wyżej owady łowi sierposkrzydły kobuz. W Łękawicy przy plebanii zapowiadane gniazdo. Jeden młodzik stoi, drugi pewnie kręci się po polach z rodzicami. Ten, którego oglądam, chyba jakiś słabszy, dorosłe wciąż przynoszą mu jedzenie. W gnieździe przy każdym podmuchu widzę poruszające się czarne skrzydło martwego pisklęcia. Dziwne, że rodzice nie wyrzucili trupa, gnijące zwłoki to duże niebezpieczeństwo. Może ptak zaplątał się w jakieś zniesione do gniazda sznurki? To częsta przyczyna śmierci lub okaleczenia młodych bocianów.

W Łękawicy jest jeszcze gniazdo przy stawach rybnych, a na nim trzy młode boćki. Miejscowość w ogóle nie figuruje w spisach z 1994 i 2004 roku. A więc to jednak nie do końca prawda, że dla grabowskich bocianów nie ma już nadziei. Gniazdo przy stawach to również dom co najmniej jednej pary mazurków, tych wiejskich kuzynów wróbli. Dzicy lokatorzy to wcale nie rzadkość – tak potężne konstrukcje mają wiele zakamarków. Dotychczas stwierdzono wykorzystywanie bocianich gniazd przez aż czternaście gatunków ptaków. Od wróbla i pliszki przez kosa do pojedynczych przypadków lęgów krzyżówki, a nawet pustułki! Łękawickie mazurki wiedziały, co robią, bo kilkadziesiąt metrów stąd są stajnie, a w nich dużo wspaniałego owsa i much.

W 1899 roku, krótko przed Bocianami Chełmoński namalował wyrafinowany w swej prostocie Stóg siana na Pińszczyźnie. Obraz przykuwający uwagę nostalgicznym nastrojem i ciepłą kolorystyką pogodnego letniego wieczoru. Spokojna toń, podmyty stóg siana, a na nim bocian – odwrócony tyłem do widza poprawia sobie pióra. W wodzie odbijają się ­różowe wieczorne cumulusy. Horyzont umieścił Chełmoński nisko, więc to emanujące spokojem niebo przygniata. Jest w tym obrazie tyle powietrza, że niemal czuć zapach wody i pobliskich łąk. Takiego poleskiego bociana mogę sobie powiesić na ścianie – kameralnego, zatopionego w kraj­obrazie, ­osobnego.

Utniki stoją na naprawdę brzydkiej, monotonnej równinie. Na gnieździe znowu trzy bocianki, to stanowisko istnieje od co najmniej dwudziestu lat. Furtka uchylona, pies patrzy na mnie bez sympatii, ale nawet nie szczeknie. Wchodzę na podwórko, wołam jakoś tak głupio: „Przepraszam! Przepraszaaam?”, ale nikt się nie zgłasza po moje przeprosiny. Drzwi do domu zapraszająco niedomknięte, więc robię krok do środka, a tam staruszek na tapczanie patrzy na mnie nieprzytomnie. Obok na ceracie zimna herbata w szklance z metalowym koszyczkiem. Pytam bez przekonania o bociany, ale on mówi bardzo niewyraźnie, patrzy gdzieś w ścianę zamglonymi oczami. Wycofuję się i zmykam w nadziei, że nie wróci jakiś podejrzliwy syn, synowa albo agresywny zięć.

Utniki jakoś niezauważalnie przechodzą w Grabinę, zmianę miejscowości sygnalizuje tylko tablica przy wjeździe. Tu pada gminny rekord, cztery młode. Gospodarz trochę obrażony, bo bociany chciały go zdradzić i wiosną zaczęły budować gniazdo dwa słupy dalej, u sąsiadów. Ale coś im tam nie pasowało i wróciły. „Źle im u nas było?” – rzuca w stronę słupa z pretensją. „No, ale wróciły, są przecież” – dziwnie się czuję jako adwokat bocianów. Ludzie nadają im imiona, przywiązują się, dąsają, wybaczają, rozczulają. Był taki Kuba w Karwiku na Mazurach, mieszkał na polu namiotowym. Jeździliśmy tam co roku i patrzyliśmy, jak spaceruje dostojnie po polu za domem. Niestety którejś wiosny Kubę trafił szlag. Biedak zamknął nogami obwód na linii średniego napięcia. Podobno rozpaczali letnicy, rozpaczali mieszkańcy, rozpaczali nawet faceci obsługujący śluzę na Kanale Jeglińskim.

Janota pisał wiele o zdradzie małżeńskiej u bocianów. O zazdrości, o kłótniach rodzinnych, ale i o przywiązaniu. Dzielił się na przykład taką historią: „W r. 1847 w Prokocimie burza zrzuciła od wielu lat znanej parze bocianów część gniazda, stłukła dwa jaja zasiedziane i zabiła dwoje piskląt. Na wiosnę 1848 r. przyleciała znowu ta sama para, lecz ptaki były smutne, dnie i noce spędzały, stojąc lub siedząc obok siebie, a przytem tak czule się kochały, tak miłośnie pieściły, tak zawsze do siebie tuliły się! Na żer zawsze razem leciały, zawsze razem wracały, zawsze smutne i milczące wcale nie klekotały. […] Potomstwa w tym roku żałoby nie miały. Dopiero w r. 1849 głośnym klekotaniem oznajmił bociek zwracającym nań uwagę, że został ojcem”.

Bocian na swoje szczęście ma niezbyt dobre mięso. Mateusz Cygański, pradziadek polskiej ornitologii, w XVI-wiecznym Myślistwie ptaszym opisał ten fakt wierszem:

To ptak domowy: Pożytek go taki

Jadowite, sprosne trawi robaki.

I przetoż rzadko Myśliwiec nań iedźie,

Nie rad go iada na swoim obiedźie.

Stary Testament zaliczał bociana do ptaków nieczystych i zabraniał spożywania jego mięsa. Można więc uznać, że ochrona przyrody rozpoczęła się kilkaset lat przed naszą erą, kiedy Jahwe rozkazał synom Izraela: „Spośród ptaków będziecie mieli w obrzydzeniu i nie będziecie ich jedli, bo są obrzydliwością, następujące: orzeł, sęp czarny, orzeł morski, wszelkie gatunki kani i sokołów, wszelkie gatunki kruków, struś, sowa, mewa, wszelkie gatunki jastrzębi, puszczyk, kormoran, ibis, łabędź, pelikan, ścierwik, bocian, wszelkie gatunki czapli, dudek i nietoperz”.

Bocian nie trafił na talerze, ale padał ofiarą medycyny ludowej. Janota odnotował, że wnętrzności ptaka były „lekarstwem na morzyska i na zapalenie nerek”, tłuszczem „smarowano członki podagrą lub drżączką dotknięte”, a serce „ugotowane w wodzie wraz z tą wodą zalecano na padaczkę”. Dla zdrowotności jedzono też paskudne mięso: „Nawet ­Aldrovandi uważał [je] za skuteczne w porażeniach i udarze”. Żółć podawano na ból oczu, a żołądek („wysuszony i sproszkowany”) leczył zatrucia. Zjadano nawet bocianie kupy rozpuszczone w wodzie. „Na Przedgórzu Sudeckim w latach dziewięćdziesiątych XX wieku odnotowano przypadek pobierania fragmentów wylepy z bocianiego gniazda (stanowiącej mieszaninę odchodów i błota) z zamiarem podawania dziecku choremu na padaczkę”. Tę kurację chyba udaremniono.

W Grecji po zrzuceniu tureckiego jarzma niemal całkowicie wytępiono te ptaki, bo cieszyły się opieką okupanta. Na szczęście populacja przetrwała. Na afrykańskich zimowiskach wciąż poluje się na bociany dla mięsa. W 1822 roku w meklemburskim Klütz ustrzelono i wypchano ptaka, z którego wystawał grot zdobionej strzały. Eksponat można podziwiać w gablotach uniwersyteckiego muzeum w Rostocku. Metody polowania nie zmieniły się zasadniczo od dwustu lat. Jakiś czas temu niedaleko Bełchatowa pojawił się bocian ze strzałą tkwiącą w nodze. Rana ładnie się zagoiła, a ptak nauczył się żyć z patykiem wystającym z ciała.

Dojeżdżam dziurawą drogą do kolejnej miejscowości, a na horyzoncie straszy już gigantyczne kowadło cumulonimbusa. Szykuje się apokaliptyczne oberwanie granatowej chmury. Gniazdo widać z daleka, ale bociany już rozleciały się po okolicy. Pierwsza napotkana osoba podaje komplet informacji: troje piskląt odchowanych, jedno wyrzucone, żyje, jest pod opieką gospodarzy. Widzę bociana, jak kuca na swoich młodzieńczo czarniawych nogach, a obok leży na wznak żółty kundel. Starszy pan mówi, że ptak jest syna, to syn go przyniósł i odchował. Bocian pewnie byłby wdzięczny, gdyby wiedział, co to wdzięczność, ale zgodnie z polskim prawem syn nie może go trzymać w charakterze maskotki. Swoje uwagi zachowuję jednak dla siebie.

Wyrzucone z gniazda pisklęta i jajka były, w zależności od regionu, zapowiedzią dobrych zbiorów albo nieurodzaju, deszczu albo suszy. Uzależniony od kaprysów pogody rolnik wszędzie wypatrywał znaków. A wychowane przez ludzi bociany były stałym elementem wiejskiego krajobrazu. Wojtki, Kajtki, Kuby. Kajtkowe przygody Marii Kownackiej opowiadały o takim właśnie wychowanym w zagrodzie boćku. Niezastąpiony Janota donosił, że pewien weterynarz flensburski Hanson „radził, aby z każdego gniazda corocznie brać po jednym młodym bocianie, chować go przez zimę, potem obcinać mu lotki i używać go do łowienia myszy”.

Sporą część życia Władysława Aleksandra Maleckiego skrywa biała plama. Wiemy, że ten zapomniany pejzażysta z drugiej połowy XIX wieku ukończył warszawską Szkołę Sztuk Pięknych. Rzekomo brał udział w powstaniu styczniowym, ale rodzinnych przekazów nie udało się potwierdzić. Później, podobnie jak wielu współczesnych mu polskich malarzy, przez dłuższy czas mieszkał w Monachium. Na jego twórczość duży wpływ wywarli barbizończycy (szczególnie Constant Troyon), postulujący ucieczkę z miasta i zwrot ku czystemu pejzażowi. Malecki cenił też uczestnika Komuny Paryskiej Courbeta, bezkompromisowego realistę, który w 1866 roku namalował obraz przedstawiający waginę i zatytułował go bezczelnie Pochodzenie świata.

Malecki nie był jednak skandalistą. Interesował się niezakłóconym krajobrazem, człowiek na jego obrazach jest jedynie barwną plamą, która ma ożywiać płótno. W 1874 roku malarz stworzył swoje najbardziej znane dzieło – Sejm bociani. Ptaki zbierają się do odlotu, ciemna, dojrzała sierpniowa zieleń lasu szarzeje w wątłym świetle zachodu. Białe bociany kontrastują z ciemnym tłem ściany drzew. Rzeczka i smutne drzewa na jej brzegu. Topole? Wierzby? Mój ekspert twierdzi, że tak ciemne bywają rosnące na bagnie brzozy. Zdaniem „Tygodnika Ilustrowanego” to obraz „tak pełen uroku, że oczu od niego oderwać niepodobna prawie”. Melancholia końca lata. Życie Maleckiego też malowało się w tamtym czasie w coraz ciemniejszych barwach. Biedującego artystę przygarnął burmistrz Szydłowca i pozwolił mu zamieszkać w ratuszowej wieży. Malecki portretował miasto, panoramy, ważne budynki. Wiodło mu się bardzo źle. Niewyobrażalnie źle. Umarł z głodu i wyczerpania w 1900 roku.

Zaczyna lać tak mocno, że nie widzę już drogi przed sobą. Przyklejam się do pobocza i mam nadzieję, że nie staranuje mnie jakiś zdezorientowany traktorzysta. Temperatura spada, szyby zaparowane od oddechu. Zrywa się wiatr i w ciągu minuty trąby apokalipsy milkną. Letnie ulewy na szczęście trwają krótko. W Strzyżynie widzę platformę na słupie, ale gospodarz tłumaczy, że konstrukcja czeka na bociany już od kilkunastu lat. Czasami chwilę postoją na górze, zlustrują okolicę, ale nic więcej. Może dlatego, że wykonana z plastikowego stolika platforma ugina się lekko pod ich ciężarem? Bociany raczej nie zbudują gniazda na tak chwiejnej podstawie. „Bocian jest lichym budowniczym, stawia gniazdo bez sztuki; ale za to jest ono mocne, trwałe, jak chłopska chałupa”, pisał Mieczysław Brzeziński.

Za niecały miesiąc zaczną się sejmiki. Kiedyś wierzono, że bociany zbierają się w stada, by odbyć sąd nad ptakiem, który dopuścił się małżeńskiej zdrady. Drugim punktem obrad miał być egzamin z latania dla młodych ptaków. Pod koniec sierpnia bociany ruszają razem w drogę do Afryki. Jednego dnia pokonają kilkadziesiąt, innego nawet kilkaset kilo­metrów. Wszystko zależy od pogody – bocian przemieszcza się głównie lotem szybującym, potrzebuje więc ciepłych, wznoszących prądów powietrza. W ten sposób można lecieć tylko między dziesiątą a szesnastą (wtedy gdy ziemia jest odpowiednio nagrzana). Bociany spędzają na wędrówce prawie cztery miesiące w roku. Teraz, pod koniec lipca, młode nie są jeszcze gotowe ruszyć na zimowisko.

Co roku wraca ich mniej. Polska nie jest już najważniejszą bocianią ostoją, więcej ptaków zatrzymuje się w Hiszpanii. Na Opolszczyźnie w ciągu zaledwie dekady populacja spadła o czterdzieści procent. Powodów jest wiele: środki owadobójcze, monokultury, melioracja i zalesianie nieużytków. W mojej gminie i tak nie jest źle. Na samym jej skraju, we wsi Augustów, zostało tylko jedno gniazdo, a w nim samotny młody bocian. W czerwcu były dwa, ale przyleciały jakieś obce ptaki, wywiązała się bijatyka i jedno pisklę zginęło. Starszy facet leży na stercie desek i pyta z żalem: „Panie, czemu zawsze były, kurwa, trzy, cztery, a teraz tylko ten jeden?”.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.